سفری در مدرنیسم شعر فارسی

به گزارش ایران اکونومیست به نقل از خبرگزاری شعر ایران -تارنا: به قلم کیوان گلزارنیا-در دههٔ ۱۳۴۰ شمسی، شعر معاصر فارسی شاهد تحولی اساسی بود که با عنوان «موج نو» شناخته شد. این جریان، که بنیان‌گذاران اصلی آن احمدرضا احمدی و بیژن الهی بودند، با انتشار مجموعهٔ «طرح» احمدی در سال ۱۳۴۰ و اشعار الهی در مجلاتی مانند «ترفه»، رسماً پا به عرصه گذاشت. عنوان «موج نو» را ابتدا اسماعیل نوری‌علاء در مجلهٔ «جزوهٔ شعر» (به قطع دفتر مشق) پیشنهاد کرد و سپس فریدون رهنما، با الهام از جنبش موج نو در سینمای فرانسه، آن را ترویج داد. موج نو، واکنشی به شعر نیمایی و شعر متعهد اجتماعی بود؛ شاعرانی جوان که اغلب بین ۲۰ تا ۲۵ سال داشتند، بدون تجربهٔ تاریخی نسل پیشین، به دنبال آزادی کامل از وزن عروضی، قافیه و ریتم کلامی رفتند و شعری منثورگونه آفریدند که بر تخیل فردی و تصاویر نو تأکید داشت.

بوطیقای موج نو بر پایهٔ گسست از سنت‌های ادبی و گرایش به مدرنیسم غربی استوار بود. این شعر، مقید به هیچ قاعده‌ای نبود و لحنی انفسی، طبیعت‌گرا و گاهی سوررئالیستی داشت. احمدرضا احمدی، با شعرهایی ساده و ملانکولیک، جهان کودکی و خاطرات شخصی را محور قرار داد؛ نمونه‌ای از او:  

«من بسیار گریسته‌ام 

هنگام که آسمان ابر است 

مرا نیت آن است

که از خانه بدون چتر بیرون باشم...»  

این سطرها، حدیث نفس شاعر را بدون تعهد اجتماعی بیان می‌کنند و موج نو را به حرکتی مدرنیستی در فرهنگ ایران تبدیل کردند که بر داستان، تئاتر و نقاشی نیز تأثیر گذاشت.

بیژن الهی، دیگر ستون موج نو، با نگاهی ارگانیک به تقطیع و استفادهٔ خلاقانه از علائم نگارشی (ویرگول، خط تیره)، شعری عرفانی و سکوت‌محور آفرید. او شعر را «تعقیب حقیقت از بی‌راهه» می‌دانست و سایه‌اش بر شاعران بعدی گسترده بود. الهی بعدها به «شعر دیگر» گرایش یافت و ترجمه‌هایش از شعر غربی، بوطیقای موج نو را غنی کرد. شاعرانی مانند پرویز اسلامپور، بهرام اردبیلی و هوشنگ چالنگی نیز در این جریان فعال بودند و با انتشار در مجلاتی چون «اندیشه و هنر» و «جزوهٔ شعر»، تاریخچهٔ مطبوعاتی موج نو را شکل دادند.

از دل موج نو، شاخه‌ای به نام «شعر دیگر» بیرون آمد که در دههٔ ۱۳۴۰ با انتشار دو شمارهٔ جنگ «شعر دیگر» (به مسئولیت بهرام اردبیلی و همکاری پرویز اسلامپور) رسمیت یافت. این جریان، بر نوگرایی، عرفان، هنجارگریزی و طبیعت‌گرایی تأکید داشت و از تعهد اجتماعی دوری می‌جست. شاعرانی چون بیژن الهی، بهرام اردبیلی، هوشنگ چالنگی، هوتن نجات و پرویز اسلامپور، با تصاویر سمبولیک و نگاه انفسی، بوطیقایی متفاوت آفریدند. بهرام اردبیلی با شعرهایی چون «ذوذنبی بر خاک»، فضایی تجسمی و غریب خلق کرد که گاهی به «شعر تجسمی» نزدیک بود.

بیژن الهی-غفار حسینی-اسماعیل نوری علاء

میراث موج نو: از آزادی خام تا ناب‌گرایی پالایش‌شده

پرویز اسلامپور، از چهره‌های کلیدی شعر دیگر، با شعرهایی مانند «همه‌اش رفتن»، لحنی عاطفی و ایجازی ایجاد کرد که طبیعت و هجران را در قالبی تجسمی بیان می‌کرد. این جریان، با گریز از سنت‌های ادبی، به سمبولیسم و کشف روابط نو میان اشیاء پرداخت و تأثیر عمیقی بر مشتقات بعدی موج نو گذاشت.

یدالله رؤیایی، که ابتدا در موج نو فعال بود، با انتقاد از خام بودن آن، جریان «شعر حجم» را در سال‌های ۱۳۴۶-۱۳۴۷ بنیان گذاشت. بیانیهٔ شعر حجم در سال ۱۳۴۸ در نشریهٔ «بارو» منتشر شد و امضاهایی چون رویایی، پرویز اسلامپور، محمود شجاعی و بهرام اردبیلی را داشت. بوطیقای شعر حجم، بر ایجاد «حجم» در کلمات تأکید داشت؛ یعنی کلمات نه تنها معنا، بلکه فضایی سه‌بعدی و ملموس بیافرینند. رویایی شعر را پدیدارشناسی ایرانی می‌دانست و از کوبیسم و سوررئالیسم تأثیر گرفت. نمونه‌ای از او:  

«از تو می‌آید راه  

و چاه می‌شود و راه  

در انتها به چاه می‌افتد»  

این سطرها، حجم را با تکرار و تصاویر دور از واقعیت می‌سازند.

شعر حجم، موج نو را پالایش‌شده و سازمان‌یافته کرد و شاعرانی چون هوشنگ چالنگی و هوتن نجات را جذب کرد. چالنگی، با شعرهایی طبیعت‌محور و عاطفی، به بهترین شاعر موج ناب نیز شهرت یافت. هوتن نجات، شاعر جوان و آنارشیست، با مجموعهٔ «حواشی ی مخفی»، لحنی مخفی و عرفانی آورد که زود خاموش شد.

هرمز علی پور

در میانهٔ دههٔ ۱۳۵۰، «موج ناب» با حمایت منوچهر آتشی در مجلهٔ «تماشا» شکل گرفت. این جریان، خامی‌های موج نو را کنار زد و به شعر ناب، ایجاز، خطه‌گرایی و تصاویر سوررئالیستی پرداخت. شاعرانی چون سیدعلی صالحی، هرمز علی‌پور،سیروس رادمنش، آریا آریاپور و یارمحمد اسدپور، با تأکید بر زبان نثر و دوری از مسائل روز، موج ناب را پیش بردند. اما انقلاب ۱۳۵۷ و کم کم با آمدن شرایط جنگی، آن را پراکنده کرد.

از موج نو تا موج ناب، این جریان‌ها با گسست از تعهد اجتماعی، تأکید بر فردیت، تخیل آزاد و تصاویر تجسمی، شعر فارسی را به مدرنیتهٔ عمیق رساندند. تاریخچهٔ مطبوعاتی‌شان در مجلاتی چون «جزوهٔ شعر»، «شعر دیگر»، «تماشا» و «بارو» ثبت شد و شاعرانی چون احمدی، الهی، رویایی، اسلامپور، اردبیلی، چالنگی و باباچاهی، میراثی غنی برجای گذاشتند که همچنان بر شعر معاصر ایران تأثیر دارد. این سیر، از آزادی خام تا ناب‌گرایی پالایش‌شده، نشان‌دهندهٔ پویایی شعر فارسی در مواجهه با جهان مدرن است.

اتمام خبر/