به گزارش ایران اکونومیست، دکتر محمدحسن‌زاده امروز در دومین نشست از سلسله پیش‌نشست‌های همایش ملی مرجعیت علمی که با عنوان «شاخص‌های مرجعیت علمی و چگونگی ارتقای آن» در ایرانداک برگزار شد، در مورد سرمایه‌گذاری دنیا بر تحقیق و توسعه، گفت: در دنیا ۳ تریلیون دلار برای تحقیق و توسعه هزینه می‌شود. این میزان سهم تحقیق و توسعه از GDP است و همه هزینه‌کردهای دنیا در این بخش نیست. یکی از خودروسازی‌های دنیا ۴ درصد از درآمد خود را برای خلق دانش و فناوری هزینه می‌کند و هزینه کردن این ۴ درصد، ۷۰ درصد سود خالص به دنبال دارد.
استاد علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه تربیت مدرس با بیان این‌که «مابه ازای این هزینه‌کردها، رسیدن به مرجعیت علمی است»، گفت: سرمایه‌گذاری در حوزه‌های مختلف می‌تواند ما را به مرجعیت علمی برساند. به همین دلیل ما باید نگاه چند لایه‌ای به مرجعیت داشته باشیم.
وی برای تشریح مدل چند لایه مرجعیت علمی ابتدا به روند ظهور علم در عصر مدرن اشاره کرد و گفت: روند علم در عصر مدرن با آموزش شروع می‌شود و با پژوهش، انتشار و نقد و تنقیح، تحکیم پیدا می‌کند. با تکامل و ادغام، یک ایده علمی تبدیل به میراث جهانی علم می‌شود.
یک ایده علمی نمی‌تواند در مرحله انتشار، مرجع شود
حسن‌زاده خاطر نشان کرد: یک مشکلی که ما داریم، این است که تصور می‌کنیم یک ایده وقتی در مرحله انتشار، ارجاع بخورد، مرجع می‌شود. در صورتی که وقتی یک ایده علمی در زمان انتشار ارجاع می‌خورد، شاید این ارجاع در جهت نقد آن باشد. مقاله‌ای وجود دارد که برای مثال ۱۰ هزار ارجاع خورده است، ولی این ۱۰ هزار ارجاع در جهت آن بوده که بگوید این ایده غلط است. این ارجاعات در جهت تحکیم نیست و به این معنی است که این ایده باید کنار گذاشته شود.
رییس ایرانداک با بیان این‌که آموزش و پژوهش در پیدایش علم نقش دارند، ادامه داد: انتشار ایده‌های علمی، منجر به نمایش علم می‌شوند و در فرآیند نقد و تنقیح ایده‌های علمی و تحکیم آن‌ها، پالایش علم اتفاق می‌افتد.
وی اظهار کرد: پیش از شکل‌گیری مجلات علمی امروزی، عالمان به یکدیگر نامه می‌نوشتند و یکدیگر را از دستاوردهای علمی خود مطلع می‌کردند و به نقد ایده‌های یکدیگر می‌پرداختند. پیش از پالایش علمی نمی‌توان حرف از مرجعیت علمی زد. اگر دیتایی وجود دارد، باید بعد از پالایش بررسی شود که چه کمکی به میراث جهانی علم کرده است.
لایه‌های مختلف مرجعیت علمی
عضو هیات علمی دانشگاه تربیت مدرس در تشریح مدل چندلایه مرجعیت علمی، گفت: برای مرجعیت‌سازی می‌توان ۴ لایه «زیرساخت مرجعیت‌ساز»، «فرآیندهای مرجعیت‌ساز»، «برونداد مرجعیت‌ساز» و «ارزش‌آفرینی مرجعیت‌ساز» را در نظر گرفت.
وی ادامه داد: اولین لایه مرجعیت‌ساز «زیرساخت» است. برای مثال یک کشور به دلیل داشتن یک آزمایشگاه، مرجع دانشمندان می‌شود. زیرساخت‌ها می‌توانند دارایی‌های طبیعی، دارایی انسان‌ساخت و یا منابع انسانی باشند.
حسن‌زاده در مورد لایه دوم که «فرآیندهای مرجعیت‌ساز» هستند، توضیح داد: فرآیندهایی مانند پشتیبانی، ترویج و تعامل؛ مرجعیت‌ساز هستند. اگر فرآیندهای پشتیبانی از خلق علم و دانش را در کشور داشته باشیم، هر کس ایده‌ای داشته باشد، به کشور می‌آید تا از آن فرآیندها استفاده کند. باید از خلق علم و دانش پشتیبانی کرد و نباید گذاشت فرآیند معکوس شود. به همین دلیل مقام معظم رهبری تاکید می‌کنند که نباید گذاشت به هیچ قیمت شتاب علمی ایران از دست برود.
وی با اشاره به لایه سوم که «بروندادهای مرجعیت‌ساز» هستند، گفت: این بروندادها که ممکن است، علمی، فناورانه یا انسانی باشند، بروندادهایی هستند که از نقدها سرافراز بیرون می‌آیند، ریترکت نمی‌شوند و منسوخ نمی‌شوند، مرجعیت آفرین هستند. مثل نظریه‌های ابن‌سینا که سالیان سال کار کرده و منسوخ نشده است.
عضو هیات‌علمی دانشگاه تربیت مدرس با بیان این‌که آخرین لایه، «ارزش‌آفرینی مرجعیت‌ساز» است، توضیح داد: برخی کشورها هیچ کدام از لایه‌های زیرساخت، فرآیندها و بروندادها را ندارند، ولی بر ارزش‌آفرینی مرجعیت‌ساز سرمایه‌گذاری می‌کنند و تبدیل به مرجعیت‌ساز ارزش‌آفرین می‌شوند.
وی با بیان این‌که در ارزش‌آفرینی سه موضوع منزلت، مسائل مالی و ارتباطی اهمیت زیادی دارد، گفت: دانشمندان گرایش بیشتری به زندگی در جایی دارند که منزلت بیشتری داشته باشند. همچنین به جایی که حمایت مالی شوند و امکان ارتباط با همتایان خود داشته باشند، بیشتر تمایل دارند.
سرمایه‌گذاری بر لایه‌های مختلف مرجعیت علمی چه دستاوردی دارد؟
حسن‌زاده تاکید کرد: هر کشوری که در این چهار لایه سرمایه‌گذاری کرده، مرجعیت یافته است. برخی کشورها از قدیم در این چهار لایه سرمایه‌گذاری کرده‌اند و ما نیز باید مشخص کنیم که در کدام لایه قصد داریم سرمایه‌گذاری کنیم و به مرجعیت برسیم.
استاد علم اطلاعات و دانش‌شناسی در مورد نتیجه سرمایه‌گذاری بر لایه‌های مختلف مرجعیت علمی، گفت: در صورتی که هم بر زیرساخت و هم بر فرآیند سرمایه‌گذاری کنیم، به حالت مطلوب می‌رسیم که به جذب پژوهشگران منجر می‌شود و اگر هر دو ضعیف باشند، مهاجرت پژوهشگران اتفاق می‌افتد. اگر بر زیرساخت و برونداد سرمایه‌گذاری کنیم، در حالت مطلوب پتانسیل مرجعیت را به دست می‌آوریم و اگر هر دو در شرایط نامطلوب باشند، شاهد افت جایگاه علم خواهیم بود.
وی به حالت دیگر که سرمایه‌گذاری زیرساخت و ارزش‌آفرینی است، اشاره کرد و گفت: اگر در هر دوی آن‌ها در حالت مطلوب باشند، جذب نخبگان اتفاق می‌افتد و در صورتی که نامطلوب باشند، مهاجرت نخبگان اتفاق می‌افتد. در صورتی که به صورت توأم بر فرآیند و برونداد سرمایه‌گذاری شود، در حال مطلوب اعتبار علمی افزایش می‌یابد و در حالت نامطلوب اعتبار علمی کاهش می‌یابد.
حسن‌زاده در مورد سرمایه‌گذاری توأم بر فرآیند و ارزش‌گذاری، توضیح داد: در حالتی که بر هر دوی آن‌ها سرمایه‌گذاری شود، شاهد پیشگامی در علم خواهیم بود و اگر سرمایه‌گذاری نامطلوبی بر آن‌ها انجام شود، رویگردانی از علم اتفاق می‌افتد.
وی افزود: اگر بر برونداد و ارزش‌آفرینی سرمایه‌گذاری خوبی انجام شود، توسعه دانش‌بنیان اتفاق می‌افتد و در صورتی که سرمایه‌گذاری خوبی در این دو حوزه انجام نگیرد، شاهد رکود علمی خواهیم بود.
به گزارش ایران اکونومیست، اولین کنفرانس ملی مرجعیت علمی ۲۹ آبان ماه سال جاری توسط مرکز تحقیقات سیاست علمی و با حمایت وزارت علوم، تحقیقات و فناوری برگزار می‌شود.
