ساختار علم و فناوری کشور دچار سندرم رشد کاریکاتوری شده است

به گزارش ایران اکونومیست، سند نقشه جامع علمی کشور در سال ۱۳۸۹، با هدف ترسیم چشم‌انداز علم و فناوری در افق ۱۴۰۴ تدوین شد. در این سند اهداف و شاخص‌های کمی و کیفی مختلفی برای رسیدن به وضعیت مطلوب علم و فناوری کشور تعیین شد. حال که کم‌تر از دو سال تا رسیدن به سال ۱۴۰۴ باقی مانده است، به بررسی وضعیت دستیابی به شاخص‌ها و اهداف مختلف نقشه جامع علمی کشور پرداختیم.

دکتر امیر عزیزی در گفت‌وگو با ایران اکونومیست، در مورد سند نقشه جامع علمی کشور گفت: این سند با چشم‌انداز «مرجعیت علمی»، «پیشتازی در مرزهای دانش و فناوری»، «توسعه علم و فناوری و نوآوری و به‌کارگیری از دستاوردهای آن»، «تربیت دانشمندان صالح و فرهیخته و در تراز برترین‌های جهان» در افق سال ۱۴۰۴ تدوین شد.

وی افزود: نقشه جامع علمی کشور با تبیین مبانی و ارزش‌های حاکم بر نظام علم، فناوری و نوآوری جمهوری اسلامی ایران و اولویت‌بندی در حوزه‌های علم و فناوری، شاخص‌های کمی و کیفی مختلفی در سطح نهادی، زیرساخت‌ها، منابع انسانی و بروندادها و دستاوردهایی برای وضعیت مطلوب علم و فناوری کشور معرفی کرده است.

عضو اندیشکده اقتصاد دانش‌بنیان در مورد شاخص‌های وضعیت مطلوب ایران در نقشه جامع علمی کشور، توضیح داد: نقشه وضعیت مطلوب کشور از نظر شاخص‌های علم‌سنجی در افق ۱۴۰۴ را انتشار ۸۰۰ مقاله به ازای هر یک میلیون نفر جمیعت با نرخ متوسط ۱۵ استناد به ازای هر مقاله، متوسط ۰.۴ مقاله به ازای هر عضو هیات علمی و متوسط ۰.۱ مقاله به ازای دانش آموختگان دانشگاهی و حوزوی هدف‌گذاری کرده‌است.

وی ادامه داد: از نظر شاخص‌های فصل دوم سند نقشه وضعیت مطلوب کشور از نظر شاخص‌های سرمایه‌گذاری و تامین مالی سهم ۴ درصدی هزینه‌های تحقیق و توسعه از تولید ناخالص داخلی و سهم ۵۰ درصدی بخش غیردولتی در تامین هزینه‌های تحقیقات است.

به گفته عزیزی؛ وضعیت مطلوب برای کشور از نظر شاخص‌های فناوری و نوآوری نقشه جامع علمی کشور در افق سال ۱۴۰۴ به ترتیب ۵۰ و ۱۰ هزار اختراع و اکتشاف ثبت‌شده معتبر ملی و بین‌المللی با نرخ متوسط ۰.۱۵ اختراع معتبر بین‌المللی به ازای هر عضو هیات علمی و یک اختراع به ازای هر ۱۵۰۰ دانش‌آموخته دانشگاهی است. همچنین از نظر شاخص‌های منابع انسانی در نقشه جامع علمی کشور ۲ هزار عضو هیات علمی به ازای هر یک میلیون نفر از جمعیت کشور، سالانه یک میلیون و ۲۰۰ هزار دانش‌آموخته دانشگاهی با سهم متوسط ۳۰ درصدی دانشجویان تحصیلات تکمیلی و سهم ۳.۵ درصدی دانشجویان دکتری از کل دانشجویان هدف‌گذاری شده است.

مقایسه وضعیت کشور در شاخص‌های مختلف با هدف گذاری‌های نقشه جامع علمی کشور

عضو اندیشکده اقتصاد دانش‌بنیان در مورد میزان دستیابی به اهداف تعیین‌شده در نقشه جامع علمی کشور، گفت: بررسی اطلاعات حاکی از آن است که ایران از نظر شاخص‌های علم‌سنجی در انتشار مقالات علمی، از لحاظ کمیت و کیفیت مقالات منتشر شده موفق به دستیابی به اهداف انتخابی شده‌است. از نظر شاخص‌های نوآوری نیز در ثبت اختراع و اکتشاف ملی عملکرد ۱۰۸ درصدی داشته و در ثبت اختراع و اکتشاف بین‌المللی با عقب‌ماندگی ۸۵ درصدی روبرو است.

وی با اشاره به وضعیت سرمایه‌گذاری و تامین مالی در علم و فناوری، ادامه داد: از نظر شاخص‌های سرمایه‌گذاری و تامین مالی کشور به ترتیب دچار عقب ماندگی ۸۰ و ۶۰ درصدی در سهم هزینه‌های تحقیقات از تولید ناخالص داخلی و سهم بخش غیردولتی در تامین هزینه‌های تحقیقات هستیم.

عزیزی در مورد شاخص‌های منابع انسانی، گفت: از نظر شاخص‌های منابع انسانی یعنی جمعیت اعضای هیات علمی؛ عقب ماندگی ۵۷.۵ درصدی، در نرخ سالانه دانش‌آموختگان دانشگاهی عقب‌ماندگی ۵۱.۸ درصدی، در نسبت دانشجویان تحصیلات تکمیلی عقب‌ماندگی ۲۰ درصدی و در نسبت دانشجویان دکتری مازاد ۴۵ درصدی بر کشور حاکم است.

وی توضیح داد: به بیان دیگر بر اساس نسبت‌های جمعیتی، مقالات علمی-پژوهشی ۳ برابر بیش از پیش‌بینی‌های موجود در نقشه جامع علمی کشور منتشر شده و ۵ برابر بیش از پیش‌بینی‌های نقشه، اختراعات داخلی توسط پژوهشگران و نوآوران کشور منتشر و ثبت شده است.

وی در این‌باره خاطر نشان کرد: مازاد چند برابری در تولید مقالات علمی و ثبت اختراعات مالی حاکی از آن است که توان پژوهشگران و نوآوران کشور بر انتشار مقالات علمی-پژوهشی و ثبت اختراعات داخلی متمرکز شده است.

به گفته این کارشناس علم و فناوری؛ این عدم توازن در رشد بخش‌های مختلف حوزه علم و فناوری کشور نشان می‌دهد ساختار موجود دچار سندرم رشد کاریکاتوری شده است. به این معنی که ساختار قاعده‌گذاری و سیاست‌گذاری علم و فناوری بر روی یک حوزه تمرکز ویژه‌ای و بر روی حوزه دیگر غفلت فزاینده‌ای داشته‌است.

وی اظهار کرد: در زنجیره تبدیل علم به فناوری و نوآوری و بهره‌مندی جامعه از یافته‌های علمی تمرکز نظام علم و فناوری کشور بر حلقه ابتدایی آن یعنی انتشار یافته‌های علمی بوده و از وجوه دیگر این نظام غفلت شده است.

عضو اندیشکده اقتصاد دانش‌بنیان تاکید کرد: با توجه به وضعیت فعلی کشور از نظر شاخص‌های مختلف سند نقشه جامع علمی کشور لازم است سیاست‌گذاران نظام علم، فناوری و نوآوری کشور مانند شورای عالی انقلاب فرهنگی، وزارت علوم و معاونت علمی ریاست‌جمهوری ضمن تعادل بخشیدن به وجوه مختلف نظام ملی نوآوری کشور و تنوع بخشیدن شاخص‌های ارزیابی پژوهشگران دانشگاهی و همچنین تمرکز بر روش‌های ارزیابی کیفی، زمینه را برای دستیابی به دیگر شاخص‌های ارزیابی نقشه فراهم کنند.