700 سال استواری قلعه 'سن سارود'

به گزارش ایران اکونومیست؛ منطقه آذربایجان بیشتر از سایر مناطق ایران قلعه های تاریخی دارد؛ این قلعه ها که در ادوار تاریخی به جهت جلوگیری از هجوم بیگانگان به حریم مقدس آذربایجان بنا شده اند، جنبه دفاعی داشته اند.
این قلعه های باارزش که در سراسر کوهستان های آذربایجان پراکنده هستند، هر کدام سابقه تاریخی جالبی دارند که یکی از آنها قلعه ' سن سارود' در روستای هرزند جدید از توابع شهرستان مرند است.
بقایای قلعه 'سن سارود' هفتم مهر ماه 1381 شمسی با شمارهٔ ثبت 6178 به‌ عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
در 100 کیلومتری شمالغرب تبریز در مسیر مرند به جلفا ، به یک سه راهی می رسی که در سمت راست آن، تابلوی سبز رنگ 'روستای هرزند جدید (چای هرزن) نگاه را به سوی خود می کشد.
در نگاه اول از سه راهی به کوه های سر به فلک کشیده 'کیامکی' در جانب شمال شرقی، چیز خاصی به چشم نمی آید، اما 6 کیلومتر که در دل دشت هرزندات پیش بروی، به روستای سرسبز، آباد و دنجی به نام 'هرزند جدید' (چای هرزن) می رسی که به خاطر داشتن چندین ویژگی، از جمله قلعه زیبا و تاریخی 'سن سارود' زبانزد عام و خاص است.
در نگاه اول به نام روستا شاید پسوند 'جدید' در نام روستا تداعی گر تازه ساخت بودن آن بکند، اما در دل روستای هرزند جدید یکی از ذیقیمت ترین و قدیمی ترین آثار تاریخی چون گنجی نمایان است که علاوه بر قدمت تاریخی خود گواهی بر دیرینه بودن این روستا است.
روستای هرزند جدید در دهستان 'هرزندات شرقی' از بخش مرکزی شهرستان مرند، یکی از جالب ترین و دیدنی ترین قلعه های تاریخی آذربایجان را در خود جای داده است.
در این دهستان دو روستا به نام های 'هرزند جدید' (چای هرزن) و 'هرزند عتیق'(داش هرزن) وجود دارد؛ روستای هرزند جدید در شمال شهر مرند بین شهرهای مرند، زنوز، جلفا و دهستان دیزمار غربی واقع شده و فاصله اش تا مرند 30 کیلومتر است.
در مورد وجه تسمیه هرزند جدید و عتیق در کتاب های تاریخی و منابع تحقیقی، چنین اظهار نظر شده است:'کهن هرزند یا هرزند عتیق یا (داش هرزن) قریه ای است که بر کمره آفتابگیر کوهی در محل هرزندات بین علمدار و مرند واقع شده است و راهی سخت و کوهستانی در قدیم داشت که مسافرت به آن جز با اسب و الاغ و با پای پیاده میسر نبود.
این قریه رو به ویرانی رفته و اکنون جز خانواری چند در آن باقی نمانده است و غالب ساکنان آن به قراء مجاور و بخصوص به قریه جدید البنایی بنام (گلین قیه) مهاجرت نموده اند'.
یکی از آثار تاریخی و کهن دهستان هرزندات، قلعه با ارزش و مهم سن سارود است که در 6 کیلومتری کاروانسرای تیموری معروف به 'آیراندایبی' که خود در 26 کیلومتری شمال مرند است، بر روی پشته سنگی مرتفع بین دو بازوی رودخانه واقع است.
این قلعه در جنوب روستا و در میان باغات بر بلندایی بنا شده است؛ قلعه 'سن سارود' بقایای قلعه ای متعلق به دوران قرون وسطی می باشد که گویا در قرن های 13 و 14 میلادی (قرن هفتم و هشتم هجری) تجدید بنا شده است.
در قسمت شرقی آن تخته سنگ های بزرگی قرار دارد که نشانه بناهای قدیم تری است که قدمت آن شاید به دوران کهن تر تاریخی برسد.
امتداد حصارهای دفاعی هنوز از سطح زمین نمایان است، به علاوه قسمت هایی از دیوار تا ارتفاع زیادی پابرجا است و آثار برج های نیم استوانه ای پیش آمده، در آن حصار دیده می شود.
در محوطه داخلی قلعه، پی و اساس چند اطاق که در جوار هم و عمود بر یکدیگر بوده اند کاملا نمایان است؛ تمام دیوارهای قلعه از سنگ لاشه و ملاط گل و آهک ساخته شده است.
در جنوب قلعه، قبرستان قدیمی اسلامی و بقایایی از پی های ساختمانی قرار دارد که به 'پیرحسن' معروف است؛ ظاهرا این مکان گوشه عزلت زاهد مسلمانی بوده است که امامزاده حسن در مجاورت آن مدفون است.
به نظر می رسد که قلعه 'سن ساورد' مسکن یکی از اشراف ارمنی بوده باشد؛ در جنوب شرقی قلعه سن سارود آثار جای پاهایی وجود دارد که می توان گفت با توجه به این که در قدیم با حفر و کندن علائمی جهت رویت و رصد ستارگان استفاده می کردند؛ این علایم هم برای همان منظور ساخته و کنده شده باشد.
تعدادی از اهالی دهستان هرزندات نظر به شدت تعصب و علاقه شان به خاندان امامت و ولایت در بسیاری از آثار تاریخی و کهن باستانی، نشانه هایی از مقام والای امامت را تجسم و تصور کرده و روایت ها و داستان های مذهبی گوناگونی را در اذهان خود خلق نموده اند که این روایت ها را اهالی محل با آب و تاب نقل مجالس و محافل ساخته اند.
آنان اعتقاد دارند که قلعه 'سن سارود' توسط حضرت علی (ع) فتح شده، هر چند این موضوع در هیچ یک از منابع تاریخی ذکر نشده است.

** حفاری های غیر مجاز قلعه در سال های اخیر
کارشناس ارشد توسعه روستایی که خود از اهالی بومی منطقه و نیز از پژوهشگران تاریخ و جغرافیای منطقه است و مقاله ای نیز در سال 1372 در باره 'قلعه سن سارود' در کتاب قلعه های آذربایجان نوشته،  گفت: متاسفانه در سال های اخیر حفاری های غیرمجاز زیادی در اطراف قلعه صورت گرفته که تخریب زیادی را به این بنای باارزش تحمیل کرده است.
حسین موثقی خاطرنشان کرد: آثار و علائم نشان می دهد که قلعه سن سارود مربوط به قرون اولیه اسلامی است و معماری آن نیز شبیه معماری دوره اسلامی می باشد و آن، از گچ کاری های داخل قلعه که در اثر کنده کاری ها نمایان شده، کاملا مشهور است.
وی اظهار کرد: همان طور که در کتب تاریخی نیز اشاره شده است، منطقه قلعه سن سارود محل اسکان طایفه و قومی از ارمنی ها بوده و قلعه مزبور نیز محل سکونت اشراف بود.
موثقی با بیان اینکه مختصات جغرافیایی قلعه تقریبا با محدوده ایالت ارمنی نشین شرق ارمنستان قدیم مطابقت دارد، افزود: می توان با تامل اظهار نمود که نام قلعه سن سارود کلمه ارمنی و لاتین است که از دو کلمه سن (saint) به معنی مقدس و سارود به عنوان اسم شخص و یا مقام مقدس و مذهبی ترکیب یافته است.
وی گفت: در این رابطه می توان به چند اثر تاریخی مسیحی و ارمنی در آذربایجان اشاره نمود که در ترکیب لغوی آنها کلمه 'سن (saint) به کار رفته است؛ مانند 'کلیسای سن استپانوس' در جلفا، 'کلیسای سن طاووس' در ماکو و 'سن ونسان' در تبریز اشاره نمود.
کارشناس تاریخ و توسعه روستایی خاطرنشان کرد: بنای این قلعه نیز با مرزبندی کشور ارمنستان در ساحل رود ارس از نظر موقعیت جغرافیایی و تاریخ احداث بنای قلعه تقریبا مشابه و همزمان یکدیگر بوده اند.
وی افزود: از طرفی به علت اینکه ارامنه ساکن سواحل ارس همواره در معرض تهاجم اقوام متعددی بوده اند، بنابراین برای دفاع از موجودیت خود اقدام به احداث قلعه های تدافعی می کردند که قلعه ' سن سارود' نیز می تواند یکی از این قلعه های دفاعی منطقه باشد.

** بودجه ای برای حفاظت از این قلعه نداریم
با وجود ثبت قلعه 'سن سارود' در فهرست آثار تاریخی ملی متاسفانه بیشترین آثار تخریب و حفاری های غیرمجاز در چند سال اخیر اتفاق افتاده است.
طبق گفته شاهدان محلی در سال های اخیر افراد فرصت طلب و سودجو به بهانه یافتن گنج و آثار زیر خاکی، به حفاری های غیرمجاز اقدام و آسیب جدی به پیکره و بنای این قلعه وارد کرده اند.
رئیس اداره میراث فرهنگی شهرستان مرند  با تایید ثبت قلعه 'سن سارود' در فهرست آثار ملی کشور اظهار کرد: طبیعی است وقتی آثاری به ثبت می رسند تحت حفاظت دولت جمهوری اسلامی قرار می گیرند.
امیر جدایی با بیان اینکه نباید هیچ گونه حفاری و تخریبی در این بناها صورت بگیرد، از محافظت و سرکشی دوره ای از هریک از آثار به ثبت رسیده خبر داد و گفت: بودجه ای برای حفاظت و مرمت از این قلعه تاریخی نداریم و حفاظت از آن بیشتر بر عهده دهیاری ها و نیروهای محلی است.
وی همچنین از ثبت 44 اثر تاریخی شهرستان در فهرست آثار ملی خبر داد و افزود: به دلیل کمبود بودجه و نیرو، اولویت حفاظت با آثاری که در داخل شهر و نیز در کنار جاه ها است و ضمن اینکه در زیر خاک ماندن را بهترین محافظ آثار می دانیم که آنها را برای آیندگان حفظ کنیم.