شناسایی مناطق پرخطر سیلاب به کمک Google Earth

به گزارش ایران اکونومیست، سیلاب یکی از خطرناک‌ترین بلایای طبیعی در جهان به شمار می‌رود و ایران نیز از این خطر مستثنی نیست. در سال‌های اخیر، با رشد جمعیت، گسترش ساخت‌وسازهای بی‌رویه، و دخالت‌های نابجا در طبیعت، وقوع سیلاب‌ها بیشتر و خسارت‌بارتر شده است. سیلاب زمانی رخ می‌دهد که آب باران یا رودخانه‌ها به طور ناگهانی بالا آمده و باعث جاری‌شدن حجم زیادی از آب می‌شود که معمولاً با خسارات جانی و مالی همراه است. این پدیده در مناطقی که از نظر زمین‌شناسی و اقلیمی مستعد هستند، بسیار خطرناک‌تر است؛ چرا که شرایط طبیعی در آن‌ها امکان مهار جریان آب را محدود می‌کند. مناطقی که در حاشیه رودخانه‌ها یا در مناطق کم‌ارتفاع و کم‌شیب قرار دارند، به‌ویژه در معرض این خطر هستند. به همین دلیل، مطالعه بر روی دلایل و عوامل مؤثر بر بروز سیلاب‌، یک ضرورت انکارناپذیر در سیاست‌گذاری‌ها و برنامه‌ریزی‌های محیطی است.

در ایران، بخش‌هایی از شمال کشور به‌ویژه استان گلستان، بارها با خطر سیل مواجه شده‌اند. این منطقه به دلیل شرایط خاص طبیعی، مانند بارش‌های شدید، پوشش گیاهی محدود، و توپوگرافی خاص زمین، در معرض خطر دائمی سیلاب قرار دارد. نمونه بارز این وضعیت، سیلاب فروردین‌ماه سال ۱۳۹۸ در مناطق غربی گلستان بود که بخش وسیعی از شهرها و روستاها را تحت تأثیر قرار داد. همین مسئله لزوم بررسی علمی و دقیق این پدیده را بیشتر کرده است. شناسایی مناطق پرخطر و فهم بهتر نقش عوامل طبیعی در بروز سیلاب، می‌تواند ابزار مؤثری در مدیریت بهتر منابع و کاهش خسارات جانی و مالی باشد.

در همین راستا، سعید نگهبان، دانشیار ژئومورفولوژی دانشگاه شیراز، با همکاری پژوهشگرانی از دانشگاه‌های تهران، تبریز و ملایر، تحقیقی جامع در این زمینه انجام داده است. در این پژوهش، نقش عوامل محیطی در وقوع سیلاب در غرب استان گلستان بررسی شده است. هدف اصلی، شناسایی مناطقی بود که بیشتر در معرض سیل قرار دارند و درک این موضوع که چه ویژگی‌هایی از طبیعت، مانند ارتفاع زمین یا پوشش گیاهی، خطر وقوع سیلاب را افزایش می‌دهند.

برای انجام این تحقیق، از مجموعه‌ای از تصاویر ماهواره‌ای و نقشه‌های دقیق استفاده شده است. داده‌هایی از جمله تصاویر ماهواره سنتینل، مدل‌های دیجیتال ارتفاع زمین، و اطلاعات مربوط به بارش و پوشش گیاهی مورد تحلیل قرار گرفته‌اند. پژوهشگران از سامانه گوگل ارث انجین برای تحلیل این داده‌ها بهره برده‌اند. در این سامانه می‌توان با پردازش داده‌های بزرگ محیطی، به سرعت مناطق آسیب‌پذیر را شناسایی کرد. سپس با استفاده از نرم‌افزارهای تخصصی نقشه‌کشی و مدل‌سازی، مشخص شد که کدام نواحی بیشترین پتانسیل سیلاب را دارند.

نتایج این تحقیق که در فصلنامه «جغرافیا و برنامه‌ریزی محیطی» وابسته به دانشگاه اصفهان پژوهش علمی در فصلنامه «جغرافیا و برنامه‌ریزی محیطی» منتشر شده‌اند نشان دادند که در سیلاب فروردین ۱۳۹۸، شهرهایی مانند آق‌قلا، سیمین‌شهر و گمیش‌تپه دچار بیشترین آسیب شدند. بر اساس بررسی‌های انجام‌شده، سه عامل اصلی در شدت و گسترش سیلاب نقش دارند: ارتفاع کم زمین، شیب اندک، و پوشش گیاهی ضعیف. این عوامل باعث می‌شوند آب باران به‌جای جذب‌شدن یا جریان آهسته، به‌سرعت در سطح زمین جاری شود و به سیلاب منجر گردد.

با مدل‌سازی داده‌های به‌دست‌آمده، پژوهشگران به این نتیجه رسیدند که مناطقی در شمال و غرب استان گلستان، به‌ویژه اطراف شهرهای گرگان، آق‌قلا، گمیش‌تپه، کردکوی و بندرترکمن، در بالاترین سطح خطر سیل قرار دارند. نزدیکی به رودخانه، نبود پوشش گیاهی کافی، و شکل زمین در این نواحی باعث می‌شود این مناطق نسبت به سایر نقاط آسیب‌پذیرتر باشند.

از یافته‌های این تحقیق چنین برمی‌آید که مدیریت شهری و برنامه‌ریزی محیطی باید توجه ویژه‌ای به این مناطق داشته باشد. به‌ویژه در توسعه شهرها یا گسترش مناطق مسکونی، باید وضعیت طبیعی زمین و خطرات سیلاب در نظر گرفته شود. همچنین، ضرورت دارد تا اطلاعات دقیق از وضعیت رودخانه‌ها و منابع آبی به‌صورت مرتب و به‌روز گردآوری شود و در اختیار نهادهای برنامه‌ریز قرار گیرد. این اطلاعات می‌توانند پایه تصمیم‌گیری‌های مؤثر برای کاهش خسارات و آمادگی بهتر در برابر بحران‌های آینده باشد.