فرهنگ مشترک ایران و تاجیکستان؛ از ریشه‌های باستانی تا هویت امروز

به گزارش ایران اکونومیست، سفر مسعود پزشکیان رئیس جمهوری ایران به تاجیکستان و دیدار با امام علی رحمان رئیس جمهور این کشور، در عین حال که دیداری با هدف ایجاد همگرایی در میان همسایگان است، فرصتی برای بازیابی ریشه‌های مشترک کهن نیز به شمار می‌آید؛ ریشه‌هایی که هویت امروز دو کشور را شکل داده‌اند و بازگشایی پژوهشگاه زبان و ادب فارسی، به عنوان بخشی از سفر رییس جمهوری ایران، گوشه‌ای از این پیوستگی را نمایان می‌کند.

در طول تاریخ، ایران و تاجیکستان به‌عنوان دو سرزمین با پیوندهای عمیق فرهنگی و تمدنی، هویتی را پدید آورده‌اند که نه‌تنها بخشی از زندگی مردم این دو کشور، بلکه میراثی ارزشمند برای جهان فارسی‌زبان به شمار می‌آید. پیوستگی ایران و تاجیکستان به تاریخ و تمدن کهن منطقه بازمی‌گردد و ریشه‌های مشترک به دلیل زبان، ادبیات، دین و تاریخ مشترک شکل گرفته‌اند.

زبان فارسی

زبان رسمی تاجیکستان، «فارسی تاجیکی» است که گویشی از زبان فارسی به شمار می‌رود. با وجود استفاده از خط سیریلیک در تاجیکستان، ساختار و واژگان این زبان به فارسی بسیار نزدیک است. ادبیات فارسی چون یک عزیز در فرهنگ تاجیکستان گرامی داشته می‌شود و آثار بزرگان ادبی مانند فردوسی، حافظ، سعدی و مولوی جایگاه ویژه‌ای در تاجیکستان دارد و مردم این کشور همچنان به این آثار عشق می‌ورزند.

زادگاه شاعرانی چون رودکی (پدر شعر فارسی)، اکنون در خاک تاجیکستان جای گرفته و نمادی از این پیوند فرهنگی است.

تاجیکستان در طول تاریخ یکی از مراکز مهم در شکل‌گیری و گسترش شعر و ادب فارسی به ویژه در دوره سامانیان بود.

تاریخ مشترک

تاجیکستان در دوران امپراتوری‌های هخامنشیان، اشکانیان، ساسانیان و سامانیان بخشی از قلمروهای ایران بوده است. این تاریخ مشترک به اشتراکات فرهنگی زیادی منجر شده است و سامانیان به عنوان یک حکومت ایرانی-تاجیکی در ترویج فرهنگ و زبان فارسی نقش اساسی داشتند.

برخی از شهرهای مهم تاریخی و فرهنگی که بخشی از تمدن ایرانی محسوب می‌شوند و اکنون در خاک تاجیکستان قرار دارند، نقش کلیدی در تاریخ، ادب و فرهنگ ایرانی داشته‌اند. این شهرها به‌ویژه در دوران سامانیان، بسیار اهمیت داشتند.

بخارا
بخارا یکی از مهم‌ترین شهرهای تاریخی در جهان فارسی‌زبان و مرکز فرهنگی ایران‌زمین بوده است. این شهر در دوره سامانیان به عنوان پایتخت حکومت شناخته می‌شد و نقشی کلیدی در شکوفایی فرهنگ و ادب فارسی ایفا کرد. بناهایی چون مسجد کالان، مدرسه میر عرب و ارگ بخارا نشان‌دهنده عظمت تاریخی این شهر هستند.

سمرقند
سمرقند یکی از کهن‌ترین شهرهای جهان است و در دوران هخامنشیان و ساسانیان بخشی از قلمرو ایران بود. در دوره تیموریان نیز این شهر به‌عنوان مرکز سیاسی و فرهنگی امپراتوری تیموریان انتخاب شد.

سمرقند یکی از مراکز بزرگ علمی و هنری بود. رصدخانه الغ‌بیگ و مدارس تیموری در این شهر، نشان‌دهنده علاقه فراوان تیموریان به علم و هنر است. میدان ریگستان، مسجد بی‌بی‌خانم و آرامگاه تیمور نیز از شاهکارهای معماری ایرانی-اسلامی هستند که در این شهر جای دارند.

خجند
خجند یکی از شهرهای مهم در شمال تاجیکستان است و در مسیر رودخانه سیردریا قرار دارد. این شهر از زمان اسکندر مقدونی تا دوران اسلامی اهمیت فراوانی داشته و در دوره‌های مختلف از جمله سامانیان، به‌عنوان مرکز فرهنگی و تجاری شناخته می‌شد.

پنجهکنت
این شهر که در نزدیکی رود زرافشان قرار دارد، از شهرهای باستانی دوران ساسانیان و پیش از اسلام است. پنجهکنت به‌عنوان یکی از مراکز مهم زرتشتیان پیش از اسلام شناخته می‌شود. آثار به‌جامانده از دیوارنگاره‌ها و نقاشی‌های باستانی نشان‌دهنده فرهنگ غنی این شهر است. خرابه‌های باستانی شهر پنجهکنت یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های تاریخی و فرهنگی تاجیکستان هستند.

اوراتپه (استرافشان)
این شهر باستانی در شمال تاجیکستان قرار دارد و قدمت آن به دوران مادها و هخامنشیان بازمی‌گردد. اوراتپه یکی از مراکز مهم تجاری و فرهنگی در طول تاریخ بوده است و بسیاری از آثار تاریخی آن نشان‌دهنده پیوندهای عمیق با فرهنگ ایرانی است.

این شهرها نماینده‌ای از تاریخ و فرهنگ مشترک ایران و تاجیکستان هستند و همچنان به‌عنوان نمادهای هویت ایرانی-تاجیکی در قلب مردم این دو کشور جای دارند.

هنر و معماری

معماری سنتی تاجیکستان و ایران، شباهت‌های بسیاری دارد. استفاده از آجرکاری، کاشی‌کاری و طرح‌های هندسی در ساختمان‌های تاریخی تاجیکستان یادآور هنر ایرانی است.

موسیقی سنتی تاجیکی نیز با موسیقی سنتی ایرانی هم‌ریشه است و از مقامات موسیقیایی مشابه استفاده می‌کند.

آیین‌ها و جشن‌های کهن

آیین‌ها و جشن‌های مشترک ایران و تاجیکستان، ریشه در تاریخ و فرهنگ کهن ایرانی-آریایی دارند و نشان‌دهنده ارتباط عمیق فرهنگی و اجتماعی این دو سرزمین هستند. این آیین‌ها که اغلب با طبیعت، تغییر فصول و باورهای باستانی پیوند دارند، همچنان در هر دو کشور زنده هستند و با شکوه برگزار می‌شوند.

اکثریت مردم تاجیکستان مسلمان هستند و اسلام از دیرباز در فرهنگ این کشور تأثیر داشته است. این اشتراک دینی باعث همگرایی فرهنگی میان ایران و تاجیکستان شده است.

جشن‌ها و آیین‌های مشترک مانند نوروز نیز در هر دو کشور با شکوه برگزار می‌شوند.

نوروز
نوروز یکی از کهن‌ترین جشن‌های مشترک میان ایران و تاجیکستان است که از دوره زرتشتیان و تمدن‌های آریایی سرچشمه گرفته است. این جشن همزمان با آغاز بهار و سال نو خورشیدی برگزار می‌شود.

در هر دو کشور، خانه‌تکانی، چیدن سفره هفت‌سین، پختن غذاهای ویژه مانند سمنو و برگزاری مراسم دید و بازدید خانوادگی از آداب نوروز است.

تاجیک‌ها جشن نوروز را به‌عنوان یکی از مهم‌ترین رویدادهای ملی برگزار می‌کنند. جشن گل‌گردانی، مسابقات بزکشی و رقص و موسیقی سنتی از بخش‌های جذاب نوروز در تاجیکستان است.

مهرگان

مهرگان جشن ستایش مهر و نور خورشید است که در میان ایرانیان باستان و ساکنان مناطق تاجیکستان رواج داشت. این جشن با سپاسگزاری از خورشید، برپایی سفره‌های رنگارنگ و اجرای سرودها و موسیقی همراه است. هرچند در دوران معاصر این جشن کمرنگ‌تر شده اما همچنان در برخی مناطق تاجیکستان ردی از آن دیده می‌شود.

جشن سده

جشن سده، یادگاری از باورهای زرتشتیان است و به‌عنوان نمادی از پیروزی نور بر تاریکی و گرما بر سرما شناخته می‌شود. این جشن معمولاً در شب دهم بهمن (آغاز 40 روز مانده به نوروز) برگزار می‌شود.

افروختن آتش بزرگ در فضای باز، سرودن اشعار و گردهمایی مردم برای جشن و سرور از رسوم مشترک این آیین در ایران و تاجیکستان است.

شب یلدا (چله)

شب یلدا یا شب چله از آیین‌های دیرینه ایرانیان و تاجیک‌ها برای گرامیداشت بلندترین شب سال است. این جشن نماد پیروزی نور بر تاریکی و تولد دوباره خورشید است. خوردن میوه‌هایی مانند هندوانه و انار، شعرخوانی، قصه‌گویی (به‌ویژه از آثار رودکی و شاهنامه)، و گردهمایی خانوادگی از رسوم مشترک این شب است.

جشن خرمن

این جشن پس از برداشت محصول در میان کشاورزان برگزار می‌شود و شامل تقدیر از طبیعت با موسیقی و آواز و آیین‌های محلی است. این آیین در تاجیکستان به نام‌های محلی نیز شناخته می‌شود.

عید قربان و عید فطر

این دو عید اسلامی، پس از گسترش اسلام در ایران و تاجیکستان، به بخشی از فرهنگ مشترک این دو ملت تبدیل شده‌اند. قربانی کردن، برگزاری نماز عید، تقسیم غذا میان نیازمندان و برگزاری دید و بازدید از آداب این دو عید است که با روحیه مهمان‌نوازی ایرانیان و تاجیک‌ها هماهنگی دارد.

در کنار جشن‌های باستانی، مراسم‌های مذهبی مانند آیین‌های ماه محرم و ماه رمضان نیز به‌عنوان بخشی از اشتراکات دینی در میان ایرانیان و تاجیک‌ها برگزار می‌شود. مراسم محرم در تاجیکستان نیز با شور و ارادت خاصی برگزار می‌شود و شب‌نشینی‌های رمضانی در این کشور مشابه ایران است.

موسیقی و رقص‌های آیینی

موسیقی سنتی در هر دو کشور اغلب با آیین‌ها و جشن‌ها همراه است. مقام‌های موسیقی در تاجیکستان با موسیقی ایرانی هم‌ریشه هستند و در جشن‌های مشترک اجرا می‌شوند. رقص‌های محلی نیز بخشی از آیین‌هاست که با لباس‌های سنتی و آوازهای فولکلور همراه می‌شود.

پیوندهای معاصر

پس از استقلال تاجیکستان از شوروی سابق در سال ۱۹۹۱، روابط فرهنگی و زبانی میان ایران و تاجیکستان تقویت شد. ایران در این دوران به بازسازی و ترویج زبان فارسی در تاجیکستان کمک زیادی کرده است.

این اشتراکات نشان‌دهنده پیوندهای ناگسستنی فرهنگی میان ایران و تاجیکستان هستند که نه‌تنها از گذشته‌ای دور سرچشمه می‌گیرند، بلکه امروزه نیز در تقویت روابط دو کشور نقش مهمی دارند و با وجود تغییرات سیاسی و جغرافیایی، همچنان به‌عنوان میراثی ارزشمند حفظ شده‌اند.