به گزارش پژوهشگر ایران اکونومیست، سمینار «بررسی آثار مهاجرت بر کسب و کارها» امروز (چهارشنبه) توسط معاونت اقتصادی اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی تهران با همکاری انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات در سالن اجتماعات اتاق بازرگانی برگزار شد.
ربیعی: سن مهاجرت به کمتر از ۱۸ سال رسیده است
«علی ربیعی» دستیار اجتماعی رئیس جمهوری در ابتدای این سمینار به رویکردهای گوناگونی که درخصوص مهاجرت وجود دارد اشاره کرد و «انکار»، «توطئه‌انگاری» و «ابراز نگرانی غیرفعال» را رویکردهای نادرست در زمینه مهاجرت دانست.
وی با بیان اینکه رویکرد «واقع‌بینی فعال» که به واکنش منجر می‌شود، رویکرد درست در زمینه مهاجرت است، بر در پیش گرفتن رویکرد واقع‌بینی فعال درباره مهاجرت تاکید کرد و گفت: برای این موضوع به گونه‌شناسی مهاجرت نیاز داریم.
دستیار اجتماعی رئیس‌جمهوری، مهاجرت منابع انسانی را گونه‌ای از مهاجرت دانست که در سال‌های اخیر، دستخوش تغییر شده به‌گونه‌ای که میل به مهاجرت به سنین پایین‌تر از ۱۸ سال گسترش یافته است و ما باید علت اصلی مهاجرت را در نسل‌های جدید بررسی کنیم.
ربیعی: میل به مهاجرت به سنین پایین‌تر از ۱۸ سال گسترش پیدا کرده و باید علت اصلی مهاجرت را در نسل‌های جدید بررسی کنیم
ربیعی با مقایسه مهاجرت نسل جدید و مهاجران دهه‌های ۱۳۵۰ و ۱۳۶۰ گفت: در آن دوره، افراد از کشور خارج می‌شدند و پس از اینکه سرمایه‌ای برای زندگی جمع می‌کردند به کشور باز می‌گشتند اما در دوره جدید، گویی با نگاهی غضبناک به پشت سر، مهاجرت صورت می‌گیرد.
وی به مهاجرت در دیگر کشورها اشاره کرد و گفت: مهاجرت فرآیندی طبیعی در کشورهاست. به عنوان مثال، ژاپنی‌ها پس از جنگ جهانی با مهاجرت، انتقال دانش و صنعت را به کشور خود داشتند و در پیشرفت ژاپن نقش ایفا کردند. تجربه کره‌جنوبی نیز تجربه مشابهی است.
«مهاجران ترک با حضور در آلمان، اقدام مشابهی را برای ترکیه انجام دادند و تجربه هند نیز نشان از پیوستگی مهاجران با کشور خود دارد. همچنین چین نیز بخشی از توسعه خود را مدیون مهاجرانی است که به کشور بازگشتند.»
ربیعی افزود: ما باید کاری کنیم که رفتن از ایران بر اساس اصل ناامیدی نباشد و سیاست‌گذاری باید در همین جا انجام شود.
وی، گونه دیگر مهاجرت را «مهاجرت شرکت‌ها» بیان کرد و گفت: خروج شرکت‌ها از کشور به‌طور ویژه در استارتاپ‌ها و شرکت‌های فعال در حوزه فناوری اطلاعات(IT) شدت گرفته و این در حالی است که در نسل جدید، تمایل به اشتغال در این زمینه قابل توجه است و همین موضوع، به نوعی بیکاری و به دنبال آن، مهاجرت را تشدید می‌کند.
ربیعی در ادامه درباره مهاجران گفت: به مساله مهاجران با هیجان نگاه می‌شود؛ نوع نگاه صاحبان کسب‌وکار و نوع نگاه عموم جامعه به موضوع پناهندگان متفاوت بوده و لازم است به تناسب منطقی بین این دو برسیم.
رئیس اتاق بازرگانی تهران: خروج ۲۰۰ میلیارد دلار سرمایه در دو دهه
«محمود نجفی‌عرب» رئیس اتاق بازرگانی تهران نیز در این سمینار گفت: مهاجرت دغدغه امروز و دیروز نیست و دهه‌هاست افراد با انگیزه‌های مختلف همچون تحصیل و کار از ایران به کشورهای دیگر مهاجرت می‌کنند اما آنچه امروز «مهاجرت» را به یک دغدغه ملی و مساله اجتماعی و اقتصادی تبدیل کرده، اوج گرفتن مهاجرت و شکل‌گیری موج گسترده تمایل به مهاجرت از کشور است؛ نکته‌ای که مرکز مطالعات استراتژیک ریاست‌جمهوری در گزارشی از آن به عنوان «ورود به فاز مهاجرت عام» یا « مهاجرت توده‌وار» یاد کرده؛ اتفاقی که می‌تواند پیامدهای منفی جدی برای جامعه و فرآیند رشد و توسعه کشور به همراه داشته باشد.
وی افزود: طبق آمارها در ۱۰ سال اخیر به صورت متوسط سالانه ۲۷ هزار ایرانی اقامت کشورهای اروپایی، کانادا و آمریکا را اخذ کرده‌اند و براساس گزارش رصدخانه مهاجرت ایران در سال ۱۴۰۱، نزدیک به ۶۵ هزار نفر از کشور مهاجرت کرده‌اند؛ در شرایطی که در نظرسنجی سال ۱۴۰۱ این مرکز، بیش از ۶۰ درصد ایرانی‌ها تمایل به مهاجرت دارند؛ عددی که واقعا دردآور است و نشان می‌دهد سطح حس تعلق به کشور کاهش یافته است.
نجفی‌عرب ادامه با طرح این پرسش که چرا به چنین روزی گرفتار شده‌ایم که درصد بالایی از جمعیت کشور تحقق رویاهایشان را در سرزمین‌های دیگر جست‌وجو می‌کنند؟ افزود: پاسخ به این پرسش به عوامل متعددی اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی باز می‌گردد اما ریشه اصلی آن را باید در کاهش اعتماد اجتماعی و سقوط سرمایه اجتماعی دنبال کرد. اگر روزی، بیشتر شاهد مهاجرت دانشجویان و نخبگان علمی برای تحصیل به کشورهای دیگر بودیم حالا ورزشکاران مدال‌آور و فعالان استارت‌آپی گرفته تا کارمندان و کارگران آرزوی مهاجرت دارند و حتی بسیاری از خانواده‌ها، فرزندانشان را از همان کودکی به مدارس خارج از کشور می‌فرستند.
تهی‌شدن کسب‌وکارها از سرمایه‌های انسانی و نیروی کار جوان و خلاق به ویژه در اکوسیستم فناوری و مشاغل تخصصی و فنی، زنگ خطری جدی برای اقتصاد و رشد و توسعه کشور محسوب می‌شودرئیس اتاق بازرگانی تهران، آمار بالای مهاجرت پزشکان، داروسازان و پرستاران را نسبت به سال‌های گذشته شگفت‌آور دانست و گفت: برای مثال طبق آمار سازمان نظام پزشکی، تعداد گواهی «گوداستندینگ» از حدود ۷۵۰ نفر در سال ۱۳۹۷ به ۶ هزار نفر در سال ۱۴۰۱ افزایش یافته است؛ اتفاقی که آثار منفی خود را در سال‌های آینده با کمبود پزشک، داروساز و به‌ویژه پرستار در نظام درمان کشور نشان خواهد داد.
وی افزود: تهی‌شدن کسب‌وکارها از سرمایه‌های انسانی و نیروی کار جوان و خلاق به ویژه در اکوسیستم فناوری و مشاغل تخصصی و فنی، زنگ خطری جدی برای اقتصاد و رشد و توسعه کشور محسوب می‌شود زیرا یکی از پتانسیل‌ها و پشتوانه‌های اصلی اقتصاد ایران در سال‌های گذشته نیروی کار و سرمایه انسانی بوده که در حال خدشه‌دار شدن است. اگر تا چند سال پیش با تعداد بالای جوانان فعال در شرکت‌های استارت‌آپی روبه‌رو بودیم اما اکنون بسیاری از این شرکت‌ها به دنبال نیروهای توانمند هستند زیرا در دو، سه سال گذشته بیش از ۲ هزار ویزای استارت‌آپی و کارآفرینی به مقصد کشورهای توسعه‌یافته و حتی کشورهای همسایه صادر شده است.
نجفی‌عرب با یادآوری گزارش‌های بانک مرکزی در ۲۰ سال گذشته که در ۱۲ سال آن میانگین نرخ سرمایه‌گذاری منفی بوده است، افزود: حداقل ۲۰۰ میلیارد دلار سرمایه از کشور خارج شده؛ عددی که طبق برنامه هفتم توسعه معادل نیاز کشور برای رسیدن به رشد ۸ درصدی در یک سال است. در واقع در چند سال گذشته وضعیت شتاب خروج سرمایه و افزایش استهلاک سرمایه به مراتب تندتر از ورود سرمایه بوده است.
وی به دلایل اصلی خروج گسترده سرمایه از کشور و کوچ کارآفرینان و فعالان اقتصادی براساس گزارش مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست‌جمهوری اشاره کرد و گفت: در بخشی از یک پژوهش، دو عامل «نااطمینانی» و «ناامنی» اقتصادی مهم‌ترین دلایل مهاجرت کارآفرینان و فعالان استارت‌آپی بیان شده و آمده است: تحریم‌های اقتصادی، تورم شدید، تغییر نرخ ارز، ناامنی و پیش‌بینی‌ناپذیری نظام اقتصادی، به‌صرفه نبودن تولید، بوروکراسی پیچیده و ... در مقابل جذاب‌بودن محیط سرمایه‌گذاری و ثبات کشور مقصد، مهم‌ترین دلایل علاقه به مهاجرت در بین کارآفرینان و فعالان استارت‌آپی است.
در بخشی از یک پژوهش، دو عامل «نااطمینانی» و «ناامنی» اقتصادی مهم‌ترین دلایل مهاجرت کارآفرینان و فعالان استارت‌آپی بیان شده استرئیس اتاق بازرگانی تهران افزود: با توجه به سهم ۲۱ درصدی استان تهران از تولید ناخالص داخلی و نیز سهم ۸۱.۲ درصدی بخش خصوصی از میزان کل اشتغال استان تهران درخصوص موضوع مهاجرت اعم از سرمایه انسانی یا خروج سرمایه‌گذار، اتاق بازرگانی تهران احساس مسئولیت جدی دارد تا به یاری نهادهای دولتی و حاکمیتی بیاید و با ایجاد بسترهای مناسب اقتصادی و اجتماعی، طول موج گسترده مهاجرت را کاهش دهد. البته معتقدیم در این زمینه از هر کار دستوری و ایذایی باید خودداری کرد و با تقویت سرمایه اجتماعی، اعتماد عمومی و بهبود شرایط کسب‌وکار، امیدآفرین بود.
نجفی‌عرب، مهاجرت نیروی کار و سرمایه را دغدغه جدی اتاق بازرگانی دانست و گفت: نباید فراموش کنیم رهبر معظم نیز روی موضوع مهاجرت سرمایه‌های انسانی به‌ویژه نخبگان کشور به‌شدت حساس بوده و تشویق به مهاجرت را «خیانت به کشور» دانستند.
ضرورت تغییر انگاره حاکمیت از بخش خصوصی و جامعه
«در شرایط کنونی معتقدیم برای مدیریت مساله مهاجرت نیروی انسانی، فعالان اقتصادی و کسب‌وکارها ضرورت دارد انگاره حاکمیت از بخش خصوصی و جامعه دچار تغییر شود. در گام نخست ضرورت دارد سازوکارهای اقتصادی، اجتماعی و سیاسی کشور به‌گونه‌ای تنظیم شود که ضمن تضمین معیشت شایسته، مردم بتوانند به کار و زندگی خود در جامعه دلبستگی و نسبت به آینده خود و فرزندانشان امید پیدا کنند. در غیر این صورت و در فقدان امید به فردای بهتر، نیروی کار نیز به عنوان بخشی از جامعه، دچار احساس بی‌نقشی و بی‌تفاوتی شده و روند مهاجرت به شکل «توده‌وار» افزایش خواهد یافت و سرمایه اجتماعی حاکمیت دچار استهلاک بیشتر می‌شود.»
«باید به فعالان بخش خصوصی مانند «سرمایه ملی» نگریسته شود و زمینه فعالیت آنها و بهبود فضا و محیط کسب‌وکار به وجود بیاید نه اینکه با اقتصاد دولتی و دستوری انگیزه‌های سرمایه‌گذاری و رشد و توسعه خشکانده شود. معتقدم اگر به جای پافشاری بر راه‌های رفته بی‌حاصل، به الگوهای جهانی پیشرفت و توسعه که با ساختارهای سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی کشورمان هم‌خوانی دارند توجه کنیم، می‌توانیم به مسیر درست برگردیم و شاهد رشد شدید حس تعلق و کاهش موج مهاجرت و خروج سرمایه از کشور باشیم. فراموش نکنیم که کشورمان بیش از هر زمان دیگری به اصلاح شرایط اقتصادی و توسعه اقتصادی نیازمند بوده و دو ابزار مهم این موضوع «نیروی انسانی» و «سرمایه» است.»
در چهار دهه گذشته ما فقط تا اندازه‌ای در دوران اصلاحات و کمی هم بعد از امضای برجام در جذب و بازگشت ایرانیان مهاجر به کشور موفق عمل کردیمرئیس اتاق بازرگانی تهران تاکید کرد: امروز نه‌تنها با برنامه‌ریزی و ایجاد انگیزه و بسترسازی نیاز است جلوی گسترش موج مهاجرت را بگیریم و افراد به‌ویژه جوانان را به کار و کارآفرینی در کشور تشویق کنیم بلکه باید با روی گشاده و فضاسازی مناسب، از ایرانیان مهاجر نیز بخواهیم به کشور بازگردند و دانش و سرمایه خود را در اختیار رشد و توسعه ایران قرار دهند.
«از یاد نبریم که کشورهایی مانند ژاپن و کره‌جنوبی بعد از جنگ جهانی و جنگ داخلی بخش مهمی از سرمایه‌های لازم برای توسعه و اجرای سیاست‌های جدید توسعه در کشورشان را با دعوت از ژاپنی و کره‌ای‌های مهاجر به بازگشت به کشورشان تامین کردند و چین نیز بعد از اجرای سیاست درهای باز، نخستین موج جذب سرمایه خود را از طریق چینی‌های مهاجر جذب کرد. در چهار دهه گذشته ما فقط تا اندازه‌ای در دوران اصلاحات و کمی هم بعد از امضای برجام در جذب و بازگشت ایرانیان مهاجر به کشور موفق عمل کردیم و جا دارد دولت چهاردهم که شعار اصلی خود را بر وفاق ملی استوار کرده در این زمینه گام‌های جدی بردارد.»
ضرورت توجه به عوامل روان‌شناختی و اقتصادی مهاجرت
در این سمنار، موضوع مهاجرت در چند پنل مورد واکاوی قرار گرفت. در یکی از این پنل‌ها با رویکرد کسب و کار با موضوع «مروری بر وضعیت و پیامدهای مهاجرت کارفرمایان و نیروی کار(از و به) ایران» «مازیار نوربخش» رئیس کمیسیون تحول، نوآوری و بهره‌وری اتاق تهران بود که در سخنرانی خود وضعیت، دلایل و آثار مهاجرت نخبگان در حوزه فناوری اطلاعات را مورد بررسی قرار داد.
سخنران دوم این پنل «علی نقیب» رئیس کمیسیون بهبود محیط کسب و کار و رفع موانع تولید بود که وضعیت، دلایل و آثار مهاجرت کارگران ساده و نیمه‌ماهر در بخش صنعت را مورد بررسی قرار داد.
وی گفت: در خصوص مهاجرت، لازم است ریشه‌های روان‌شناختی و روان‌شناسی مساله نیز بررسی شود. افراد با وجود توانمندی و استعداد و با وجود اینکه دارای فکر و ایده هستند، گویی همه درها را به روی خود بسته می‌بینند و قصد خروج از کشور را دارند. این موضوعی است که در رده‌های مختلف شغلی دیده می‌شود و در واقع تصمیم به مهاجرت نه به دلایل مادی بلکه به دلایل انگیزشی و روانی انجام می‌شود.
رئیس کمیسیون بهبود محیط کسب‌وکار: در واقع تصمیم به مهاجرت نه به دلایل مادی بلکه به دلایل انگیزشی و روانی انجام می‌شود نقیب تاکید کرد: متأسفانه بسیار دیده می‌شود که این افراد پس از مهاجرت، دچار سرخوردگی می‌شوند. بنابراین پیشنهاد می‌شود جنبه‌های روان‌شناسی و روان‌شناختی مهاجرت مورد مطالعه قرار گیرد زیرا این موج مهاجرت باعث از دست رفتن رشد اقتصادی کشور و نیز توسعه نیافتن کشورها می‌شود. علاوه بر این، وزارت کار می‌تواند در حوزه قوانین و وزارت اقتصاد در حوزه تسهیل‌گری موانع کارآفرینی را حذف و به رشد و توسعه شرکت‌ها کمک کنند.
زنگ خطر مهاجرت بنگاه‌های اقتصادی
«مهدی صادقی» نایب رئیس هیات مدیره اتاق تهران نیز به عنوان دیگر سخنران این پنل، با عنوان «بررسی وضعیت، دلایل و آثار مهاجرت کارفرمایان و صاحبان کسب‌وکار» گفت: پدیده مهاجرات، تابع عرضه و تقاضاست. در یک طرف عرضه و در طرف دیگر تقاضا وجود دارد و اینجا با یکدیگر مواجه می‌شوند و اگر نتوانند نیازهای یکدیگر را برطرف کنند به کشور دیگری منتقل می‌شوند. شاهدیم که در کشور، خروج نیروی تحصیل‌کرده ماهر که در بخش ICT فعالیت می‌کنند، افزایش یافته است.
وی افزود: زنگ خطر امروز، مهاجرت بنگاه‌های اقتصادی است. وقتی بنگاه‌ها به دنبال مهاجرت به کشورهای اطراف هستند، به عبارت دیگر باید در حکمرانی توسعه صنعتی بازنگری کنیم. چالش‌ها و دلایلی که کارفرمایان و صاحبان کسب‌وکار را متمایل به مهاجرت می‌کند، در مواردی مانند بی‌ثباتی اقتصادی، ناکارآمدی نهادی، تحریم‌های یک‌جانبه اقتصادی و جذابیت کشورهای مقصد است.
به گفته نایب رئیس اتاق بازرگانی تهران، آمار اقتصادی مهاجرت کارفرمایان و کسب‌وکارها موجب کاهش تولید و سرمایه‌گذاری داخلی، افزایش نرخ بیکاری، کاهش درآمدهای ارزی و مالیاتی و نیز وابستگی به واردات خواهد شد. مقایسه شاخص‌های کسب‌وکار و همچنین مواردی مانند نرخ مالیات بر شرکت‌ها، آزادی اقتصادی و نوآوری اقتصادی در کشورهای منطقه مانند عمان و ترکیه بستر مناسب‌تری را برای کسب‌وکارها در مقایسه با ایران فراهم کرده است. این در حالی است که ایران در تولید علم در منطقه پیشتاز است، اما نتوانستیم در تجاری‌سازی علم، موفق عمل کنیم. بر همین اساس پیشنهاد می‌شود اقداماتی برای ثبات‌بخشی به اقتصاد، اصلاح نهادی، حمایت از صنایع داخلی و بهبود تعاملات بین‌المللی انجام شود.
