فضای مجازی همچون یک بمب اتم عمل می‌کند؛ در یک لحظه، همه چیز را نابود می‌کند. از دست دادن ایمنی و حریم شخصی در این فضا می‌تواند به نتایج فاجعه‌آمیزی برای کودکان منجر شود که ممکن است برای همیشه با آن‌ها باقی بماند. اما در عین حال، ما به‌عنوان والدین، مربیان و مسئولان جامعه، می‌توانیم با آموزش، نظارت و ایجاد فضاهای امن‌تر، این خطرات را کاهش داده و آینده‌ای بهتر برای نسل کودک بسازیم.
چالش ما اکنون این است که برای نجات کودکانی که در دنیای دیجیتال گم شده‌اند، تمام ابزارهای لازم را به کار گیریم. این نبرد فقط نبردی علیه تهدیدات فضای مجازی نیست، بلکه نبردی برای آینده‌ای روشن‌تر و ایمن‌تر است. آینده‌ای که در آن کودکان بتوانند در دنیای آنلاین با امنیت و آرامش رشد کنند، نه با ترس از انفجار بمب‌های ناشناخته‌ای که در هرگوشه از این فضای بی‌مرز پنهان شده‌اند.
کودکان، به ویژه افراد زیر ۱۶ سال کاربران عمده فضای مجازی هستند
حضور کودکان در شبکه‌های اجتماعی به‌ویژه برای گروه سنی زیر ۱۶ سال، با خطرات و آسیب‌های مختلفی همراه است که تأثیرات منفی آن بر جنبه‌های روان‌شناختی، اجتماعی و فیزیکی آنان قابل توجه است. در عصر دیجیتال، شبکه‌های اجتماعی به بخشی جدایی‌ناپذیر از زندگی روزمره افراد تبدیل شده‌اند و کودکان، به ویژه زیر ۱۶ سال، از جمله کاربران عمده این فضاها به شمار می‌روند.
استفاده از این پلتفرم‌ها، به‌ویژه برای نوجوانان، نگرانی‌هایی را در زمینه‌های مختلف ایجاد کرده است که شامل آسیب‌های روان شناختی، اجتماعی، امنیتی و حقوقی می‌شود. از این‌رو، بررسی سیاست‌های دولتی و قانونی کشورهای مختلف در خصوص ممنوعیت یا محدودیت حضور نوجوانان در این فضاها و مقایسه آن‌ها با وضعیت موجود در کشور عزیزمان ایران از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
این یادداشت کوتاه بر آن است که با تحلیل داده‌های علمی و بررسی سیاست‌های کشورهای توسعه‌یافته و وضعیت ایران، به یک درک جامع از الزامات و پیامدهای ممنوعیت یا محدودیت حضور کودکان در شبکه‌های اجتماعی دست یابد. حضور کودکان در شبکه‌های اجتماعی می‌تواند آثار روان‌شناختی منفی به دنبال داشته باشد.
تحقیقات نشان داده‌اند که استفاده از شبکه‌های اجتماعی به‌ویژه در سنین پایین، موجب افزایش اضطراب، افسردگی و مشکلات روانی دیگر می‌شود.کودکانی که مدت زمان زیادی را در شبکه‌های اجتماعی سپری می‌کنند، ممکن است دچار افت اعتماد به نفس شوند و به دلیل مقایسه‌های اجتماعی مداوم، احساس ناکافی بودن پیدا کنند.
استفاده از شبکه‌های اجتماعی به‌ویژه در سنین پایین، موجب افزایش اضطراب، افسردگی و مشکلات روانی دیگر می‌شود
همچنین، پژوهش‌ها نشان می‌دهند که استفاده از این پلتفرم‌ها با کاهش کیفیت خواب و افزایش استرس‌های روزمره ارتباط دارد. یکی دیگر از پیامدهای منفی حضور کودکان و نوجوانان در فضای مجازی، انزوای اجتماعی و کاهش تعاملات واقعی است. مطالعات نشان می‌دهند که نوجوانانی که بیشتر وقت خود را در شبکه‌های اجتماعی می‌گذرانند، کمتر در فعالیت‌های اجتماعی و فیزیکی شرکت می‌کنند و روابط بین فردی کمتری دارند.
علاوه بر این، خطر دسترسی به محتوای غیراخلاقی، تهدیدات امنیتی و حتی آزارهای سایبری، از دیگر تهدیدات جدی برای این گروه سنی محسوب می‌شود. استفاده‌ی طولانی‌مدت از شبکه‌های اجتماعی می‌تواند به مشکلات فیزیکی مانند دردهای گردن و کمر، کاهش تمرکز و مشکلات بینایی منجر شود. این مشکلات به دلیل مدت زمان طولانی نشستن و استفاده از دستگاه‌های الکترونیکی برای مرور شبکه‌های اجتماعی است.
در اتحادیه اروپا، به‌ویژه پس از تصویب مقررات حفاظت از داده‌های عمومی (GDPR)، قوانین سخت‌گیرانه‌ای برای محافظت از حریم خصوصی کودکان و نوجوانان وضع شده است. طبق این مقررات، حداقل سن برای حضور در بیشتر پلتفرم‌های اجتماعی ۱۶ سال تعیین شده است و جمع‌آوری داده‌های شخصی از کودکان و نوجوانان بدون رضایت والدین ممنوع است. این اقدام‌ها با هدف کاهش خطرات امنیتی و حفظ حریم خصوصی کودکان در فضای دیجیتال انجام شده است.
در ایالات متحده، قانون “COPPA” (Children’s Online Privacy Protection Act) از سال ۱۹۹۸ میلادی به تصویب رسید که بر اساس آن، سایت‌ها و پلتفرم‌های آنلاین موظف هستند تا برای جمع‌آوری اطلاعات از کاربران زیر ۱۳ سال، رضایت والدین را کسب کنند. این قانون همچنان به عنوان یکی از سیاست‌های مهم در راستای حفاظت از حریم خصوصی کودکان و نوجوانان در فضای آنلاین مطرح است.
در استرالیا، کمیسیون ارتباطات و رسانه‌ها (ACMA) برنامه‌هایی را جهت ارتقاء امنیت آنلاین کودکان و نوجوانان راه‌اندازی کرده است. این برنامه‌ها شامل آموزش والدین و کودکان درباره خطرات فضای مجازی و نظارت بر محتوای آنلاین می‌باشد. همچنین در کشور استرالیا قوانینی برای محدود کردن تبلیغات و محتوای نامناسب در شبکه‌های اجتماعی برای نوجوانان تصویب شده است.
در جمهوری اسلامی ایران، استفاده از شبکه‌های اجتماعی به‌ویژه توسط کودکان و نوجوانان بسیار رایج است، با این حال، سیاست‌های موجود در زمینه نظارت و محدودیت این فعالیت‌ها در مقایسه با کشورهای توسعه‌یافته هنوز در مراحل ابتدایی قرار دارد. دولت ایران در چند سال اخیر با اعمال محدودیت‌های قانونی و فنی در زمینه‌ی دسترسی به برخی از پلتفرم‌های اجتماعی همانند اینستاگرام، تلگرام و توییتر، تلاش کرده است تا از آسیب‌های احتمالی جلوگیری کند. اما هنوز هیچ سیاست روشن و قانون‌مند برای ممنوعیت یا محدودیت حضور کودکان زیر ۱۶ سال در این پلتفرم‌ها وجود ندارد.
در کشور استرالیا قوانینی برای محدود کردن تبلیغات و محتوای نامناسب در شبکه‌های اجتماعی برای نوجوانان تصویب شده است
برخی از کارشناسان در ایران بر لزوم افزایش آگاهی خانواده‌ها، مدارس و همچنین تصویب قوانین حمایتی از کودکان و نوجوانان در فضای دیجیتال تأکید دارند. تحقیقات محلی نیز نشان می‌دهند که استفاده از شبکه‌های اجتماعی در ایران می‌تواند موجب بروز مشکلاتی از جمله افسردگی، اضطراب و کاهش کیفیت زندگی اجتماعی نوجوانان شود.
باتوجه به تجربه کشورهای توسعه‌یافته و ضرورت حفاظت از کودکان در فضای مجازی، پیشنهاد می‌شود که ایران نیز به تصویب قوانینی مشابه با مدل‌های بین‌المللی بپردازد. از جمله این اقدامات می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:
۱- افزایش نظارت والدین و معلمان؛ ارائه‌ی آموزش‌های دیجیتال و سواد رسانه‌ای برای والدین و کودکان جهت مدیریت بهتر زمان آنلاین و استفاده مسئولانه از شبکه‌های اجتماعی.
۲- تعیین حداقل سن برای حضور در شبکه‌های اجتماعی؛ تصویب قوانین مشابه GDPR که سن حضور کودکان در شبکه‌های اجتماعی را به ۱۶ سال محدود کند.
۳- ایجاد پلتفرم‌های داخلی امن؛ تشویق به استفاده از پلتفرم‌های اجتماعی داخلی که دارای نظارت‌های بیشتر و محتوای سالم‌تر باشند.
۴- مجازات‌های قانونی برای نقض حقوق کودکان و نوجوانان؛ تدوین قوانین دقیق‌تر جهت مقابله با آزارهای سایبری، کلاهبرداری‌ها و محتوای غیراخلاقی.
حضور کودکان در شبکه‌های اجتماعی به‌ویژه برای گروه سنی زیر ۱۶ سال با خطرات زیادی همراه است. این خطرات می‌تواند شامل آسیب‌های روان‌شناختی، اجتماعی و فیزیکی باشد که می‌طلبد سیاست‌های حمایتی و نظارتی بیشتری در سطح بین‌المللی و داخلی اتخاذ شود.
کشورهای توسعه‌یافته با تصویب قوانینی همچون GDPR و COPPA گام‌های مؤثری در جهت حفاظت از کودکان در فضای آنلاین برداشته‌اند. جمهوری اسلامی ایران نیز می‌بایست با تدوین قوانین مشابه و ارتقاء سطح آگاهی عمومی، به امنیت و سلامت دیجیتال کودکان خود توجه بیشتری داشته باشد.
*مدرس دانشگاه و پژوهشگر حقوق بین‌الملل کودکان
