گروه جامعه ایران اکونومیست- زمانی که صحبت از جنگ به میان می آید اولین منظره ای که مقابل چشمانمان نمایان می شود ساختمان های ویران شده، خودروهای سوخته، جمعیت سرگردان در کوچه و خیابان ها، کودکانی گریان با چشمانی وحشت زده که به دامن مادران خود چنگ زده اند، خار و خاشاک و چادرهایی که در گوشه و کنار برپا شده اند؛ البته اگر بشود نامشان را چادر گذاشت، تکه پارچه هایی که نهایت هنرشان سایه کردن بخش کوچکی از اطرافشان است، با هر انفجاری حجم انبوهی از خاک به هوا بلند می شود، درختان در آتش شعله ور می شوند، آبها آلوده و تمام زیستمندان تحت تاثیر قرار می گیرند.
البته این بخش نمایان و ظاهری جنگ است به مرور که آتش ها خاموش شود جوانب دیگر این خرابی ها خودنمایی می کند، معلولیت و آوارگی انسان ها، نابودی جنگل‌ها، گیاهان، جانوران، آلودگی آب و خاک، هوا و تخریب زیست بوم و از بین رفتن منابع طبیعی آثار بلند مدت جنگ است، بر اساس آمار فقط در اواخر قرن بیستم، ۱۱۸ درگیری مسلحانه در جهان رخ داد که ۶ میلیون نفر را آواره و مردم و محیط زیست را دچار عواقب سوء کرد، اکنون هم که منطقه درگیر جنگ است قطعا در بلندمدت آوارگان بر جای مانده و تخریب ها بیشتر خواهد شد.
از آنجا که محیط زیست مرز نمی شناسد از این رو وقتی در گوشه ای از دنیا تخریب صورت می گیرد قطعا تاثیرش در گوشه دیگر دیده می شود، بر این اساس تاثیر جنگ و اقدامات خصمانه بر محیط زیست در تمام دنیا دیده می شود و این تاثیر برای مدت های طولانی بعد از پایان جنگ نیز ادامه می یابد، به عنوان مثال جنگ کویت در سال ۱۳۷۰ از نمونه های بارز این تاثیر است، در طول آن جنگ صدها حلقه چاه نفت به آتش کشیده شد که منابع آبی و دریایی گسترده ای را آلوده و هوا را غیرقابل تنفس کرد، همچنین رسوب ضخیم نفت و قیر صدها کیلومتر از سواحل خلیج فارس را پوشاند که براساس برخی گزارش ها نفت باعث مرگ حداقل ۳۰ هزار پرنده دریایی شد.
از جمله جنگ های دیگری که در چهار دهه اخیر اثرات نامطلوبی بر محیط زیست بر جای گذاشت می توان به جنگ هشت ساله ایران و عراق، جنگ خلیج فارس، جنگ افغانستان، جنگ بوسنی و کوزوو، منازعات داخلی در سوریه و جنگ غزه اشاره کرد، یکی از پیامدهای جنگ بروز گرد غبار است به این معنی که جنگ باعث می شود تا اهالی منطقه ای خانه و زمین های کشاورزی خود را رها کنند که در این شرایط همراه با کم بارشی به مرور زمین ها خشک و به کانون های گرد و غبار تبدیل می شوند و در این شرایط با کمترین باد به هوا بلند می شود، این شرایط اکنون در عراق قابل مشاهده است که آثارش در ایران موجب دردسر شده و هر چند وقت یکبار گرد و غبار زمین های کشاورزی رها شده آنها به کشور ما سرازیر می شود.
از آنجا که محیط زیست یک مقوله جهانی است و با این حال، در درگیری ها امکان بهره برداری از آن برای دستیابی به اهداف جنگی و یا دفاعی وجود دارد، از سال ۲۰۰۱ سازمان ملل متحد ۶ نوامبر مصادف با ۱۶ آبان ماه را روز جهانی «ممنوعیت بهره برداری از محیط زیست در جنگ ها و منازعات مسلحانه» نامگذاری کرده است.
جنگ ها ذاتا مخرب توسعه پایدار محسوب می‌شوند
معاون رئیس جمهور و رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست درباره این روز به خبرنگار محیط زیست ایران اکونومیست گفت: جنگ ها ذاتا مخرب توسعه پایدار محسوب می شوند، در تمامی جنگ‌ها از همان ابتدا محیط زیست و طبیعت قربانیان خاموش هستند، استفاده از سلاح‌های خطرناک و دستیابی به پیروزی از جانب طرف‌های درگیر به هر قیمتی و عدم پایبندی به اصول و قواعد حاکم بین‌المللی، استفاده از هرگونه جنگ‌افزار کشنده و هر نوع تخریب انسانی و طبیعی را برای طرفین منازعه قابل توجیه می‌کند.
شینا انصاری افزود: جدا از آلودگی‌های محیطی که در حین جنگ، سلامت انسان‌ها و سایر موجودات زنده را تهدید می‌کند؛ موضوع مهم، عوارض طولانی مدت و غیرقابل التیام جنگ‌ها بر محیط زیست است، گو اینکه با وجود گذشت چهار دهه از جنگ تحمیلی همچنان استان‌های غرب و جنوب غرب کشور از تبعات این جنگ متاثر هستند، هشت سال جنگ، محیط زیست و زیستگاه‌های حساس ۲ کشور درگیر را در طول ۱۲۰۰ کیلومتر مرز مشترک آماج تخریب قرار داد که آثار و بقایای آن کماکان مشهود است، در حقیقت نمی‌توان به گرد و غبار و توفان‌های خاک در خوزستان پرداخت و به اقدامات تخریبی به خصوص خشک کردن عامدانه بخشی از تالاب هورالعظیم از جانب صدام اشاره نکرد.
وی اظهار داشت: تاثیرات جنگ ها بر منابع آبی جهان بسیار گسترده و تقریبا غیرقابل ترمیم است. پس از هر جنگ، به دلایل گوناگون و بی‌شمار، مانند آلودگی ناشی از غرق شدن کشتی های حامل تسلیحات و مواد منفجره، انفجارهای پی‌درپی، نفوذ مواد شیمیایی حاصل از انفجارها به آب‌های آزاد و تخلیه پسماندهای ویژه، تغییرات شگرفی نه تنها بر اکوسیستم های آبی که بر زیستگاه های خشکی نیز ایجاد می شود، متاسفانه باید گفت که در بیشتر موارد اوضاع هرگز به وضعیت پیشین باز نمی‌گردد و شاید در بهترین حالت، شماری از موجودات با وضعیت جدید سازگار می شوند و آن گروه که نتوانند خود را با شرایط جدید تطبیق دهند، نابود می شوند.
رئیس سازمان حفاظت محیط زیست ادامه داد: جنگ ها همچون شمشیر دولبه عمل می کنند، از یک سو منازعات و ناامنی های حاصل از آن موجب ایجاد صدمات جدی به محیط زیست می شود و از سوی دیگر تغییرات آب و هوایی، افزایش دما و بروز خشکسالی ها خود عاملی برای بروز و تشدید جنگ های داخلی و منطقه ای می شوند، از جمله جنگ هایی که در چهار دهه اخیر اثرات نامطلوبی بر محیط زیست بر جای گذاشتند می توان به جنگ هشت ساله ایران و عراق، جنگ خلیج فارس، جنگ افغانستان، جنگ بوسنی و کوزوو، منازعات داخلی در سوریه و جنگ غزه اشاره کرد.
وی افزود: یکی از نمونه های شاخص درباره نقش جنگ بر تغییر آب و هوا و افزایش دمای مناطق جنگی را در عراق می توان دید، در این کشور پس از یک دهه جنگ، میزان آب دجله و فرات به شدت کاهش یافت و زمین‌های حاصلخیز میان این ۲ رود که یکی از مراکز اولیه کشاورزی و تمدن بشر است، به بیابان تبدیل شد، جنگ در کشور عراق یکی از دلایل آسیب های محیط زیستی از جمله گرد و غباری است که از اراضی رها شده کشاورزی و کانون های وسیع این کشور برخاسته و در بخش زیادی از استان های غربی و جنوب غربی کشور را تحت تاثیر قرار می دهد.
انصاری افزود: در جنگ ایران و عراق (۱۹۸۸-۱۹۸۰) و جنگ خلیج فارس (۱۹۹۱) بسیاری از زیستگاه های حیات وحش ایران، عراق و کویت آسیب جدی دیدند، خلیج فارس استراحتگاه بهاری حدود ۲ میلیون پرنده مهاجری است که از آفریقا به سوی اروپا مهاجرت می کنند و با تغییر شرایط زیستگاهی این موجودات، جمعیت پرندگان مهاجر دستخوش تغییر شده است.
وی اظهار داشت: در جنگ خونبار غزه که همچنان ادامه دارد هر روز از تعداد کشته‌شدگان و تلفات انسانی و آمار تخریب‌های ابنیه و خسارات اقتصادی وارد شده می‌شنویم اما در این منازعات کسی از تخریب محیط زیست و نابودی تنوع زیستی مناطق درگیری سخن نمی‌گوید، وقتی آتش ویرانگر جنگ خاموش شود، آنگاه بخشی از خسارات محیط زیستی مشاهده می‌شود، استفاده از جنگ‌افزارهای کشنده چون بمب‌ها و مواد احتراق‌زا با انتشار آلاینده‌های شیمیایی، منابع محیط زیست به خصوص آب، هوا و خاک را به شدت آلوده می‌کنند، مواد منفجره سطح بی‌سابقه‌ای از تخریب زیستگاه‌ها را به وجود می‌آورند و با اختلال جدی در عملکرد اکوسیستم‌های طبیعی موجب فرسایش خاک و آلودگی آب شده و حتی امکان کشت و زرع و تولید محصول سالم و ایمن را در مناطق تحت‌تاثیر جنگ برای سال‌ها از بین می‌برند، برخی از آلاینده‌های سمی مانند فلزات سنگین و ترکیبات آلی پایدار با قابلیت اثر تجمعی در بدن انسان و موجودات زنده می‌توانند تا دهه‌ها محیط زیست منطقه را آلوده کنند و پالایش و پاکسازی اراضی آلوده‌شده به آنها بسیار دشوار و در برخی موارد غیرممکن است.
بروز بیماری‌های حاد با آلاینده‌هایی که سلاح‌های جنگی بر محیط زیست تحمیل می‌کند
معاون رئیس جمهور گفت: بروز و ظهور بیماری‌های حاد و مزمن در انسان‌ها به ویژه کودکان در میان مدت و طولانی مدت از نتایج مواجهه با آلاینده‌هایی است که سلاح‌های جنگی بر محیط زیست تحمیل می‌کنند، اما متاسفانه در گرماگرم جنگ‌ها کسی به آنها فکر هم نمی‌کند! گویی موضوعات به ظاهر مهم‌تری در شرایط پرتنش جنگی وجود دارد که توجه به «محیط زیست» را از اولویت‌ها خارج می‌کند.
وی اظهار داشت: سازمان ملل هر سال ۶ نوامبر را با هدف جلب توجه بیشتر به مخاطرات آشکار و پنهان جنگ‌ها بر تخریب طولانی مدت اکوسیستم‌ها و منابع محیط زیست روز بین‌المللی جلوگیری از بهره‌برداری از محیط زیست در جنگ و درگیری‌های مسلحانه اعلام کرده است، با این وجود آنچه روشن است در مدت ۲ دهه نیز جنگ‌های بسیاری بدون توجه به محیط زیست در جهان رخ داده‌اند و اینک نیز جنگ بزرگی نگاه جهانیان را به خاورمیانه کشانده، بدون توجه به این حقیقت که تا چه اندازه محیط زیست شکننده و آسیب‌پذیر این منطقه توان مقابله با پیامدهای محیط زیستی این مناقشات را دارد.
انصاری گفت: با افزایش تنش‌های منطقه‌ای، آنچه که بیش از نامگذاری‌های نمادین برای حفظ محیط‌زیست در جنگ‌ها ضرورت دارد اجرای دقیق مقررات ناظر بر حفظ محیط زیست و برخورد قاطع و بدون اغماض نهادهای بین‌المللی است، مطالبه‌ای که تحقق آن در شرایط کنونی در منطقه پرتنش خاورمیانه بعید و دور از دسترس به نظر می‌رسد.
