اگر چه کنوانسیون حقوق کودک آشکارا حق کودک را برای داشتن محیطی پاک تضمین نمی‌کند، اما حاوی مقررات متعددی است که به موضوع حفاظت از محیط‌زیست مرتبط است.این موارد عبارتند از حق کودکان برای زندگی، بقا و رشد، حق برخورداری از بالاترین استانداردهای سلامتی و حق داشتن استانداردهای زندگی مناسب.
این کنوانسیون حدود سه دهه است که در حال اجرا است و بانک جهانی به صراحت اعلام کرده است که سرمایه‌گذاری در سلامت کودکان برای تضمین توسعه انسانی و اقتصادی ضروری است. با این وجود، باوجود آگاهی جهانی از تاثیر مخرب محیط زیست بر زندگی کودکان، ما سالانه با ۱.۷ میلیون کودک زیر ۵ سال مواجه هستیم که به دلیل خطرات زیست‌محیطی نظیر آلودگی هوا، آلودگی آب و سوء تغذیه ناشی از تغییرات اقلیمی جان خود را از دست می‌دهند که این امر نیازمند بررسی دقیق‌تر و برنامه‌ها و قانون‌های اساسی‌تر و مدون‌تر است.
باوجود آگاهی جهانی از تاثیر مخرب محیط زیست بر زندگی کودکان، سالانه با ۱.۷ میلیون کودک کمتر از ۵ سال مواجه هستیم که به دلیل خطرات زیست محیطی نظیر آلودگی هوا، آلودگی آب و سوء تغذیه ناشی از تغییرات اقلیمی جان خود را از دست می‌دهند«عسکر جلالیان» پژوهشگر حقوق بین‌الملل در مطالعه‌ای با عنوان «حق کودکان بر محیط زیست سالم در اسناد بین‌الملل» به بررسی و واکاوی اسناد بین‌المللی در این زمینه پرداخته و سعی کرده ابعاد توجه به حقوق کودکان در امور مربوط به محیط زیست را در این اسناد مورد واکاوی قرار دهند که در ذیل مختصری از آن را می‌خوانید:
کنوانسیون حقوق کودک و حق کودک بر محیط زیست سالم
در ماده ۲۴ کنوانسیون حقوق کودک که یکی از مهمترین اسناد بین‌المللی حقوق بشر است، حق کودکان در برخورداری از محیط زیست سالم به رسمیت شناخته شده است. این ماده بیان می‌دارد که کشورهای عضو حق کودک را برای برخورداری از بالاترین معیارهای بهداشتی و تسهیلات قابل حصول جهت درمان بیماری و بازیابی سلامت به رسمیت می‌شناسند.
علاوه بر این کشورهای عضو باید تلاش کنند تا اطمینان حاصل کنند که هیچ کودکی از حق دسترسی به چنین خدمات و مراقبت‌های بهداشتی مندرج در این کنوانسیون و سایر اسناد بین‌المللی حقوق بشر یا بشردوستانه که کشورهای مذکور طرف آن هستند، محروم نمی‌شود.
بنابراین، طبق ماده مذکور دولت‌ها باید تضمین نمایند که تمام اقشار جامعه به ویژه والدین و کودکان از تغذیه، بهداشت و بهداشت محیط زیست بهره‌مند شوند. در اساس حق بر محیط زیست به صورت‌های گوناگون ایجاد می‌شود، اما پاره‌ای از این حقوق از اهمیت بیشتری برای کودکان برخوردار است که این حقوق عبارتند از:
۱-آگاهی از حق برخورداری از محیط زیست سالم به عنوان حق کودکان در کنوانسیون: کنوانسیون حقوق کودک تاکید قابل توجهی بر افزایش آگاهی دارد. ماده ۴۲ کنوانسیون بیان می‌دارد که دولت‌های عضو متعهد می‌شوند بطور گسترده و به طریقی مناسب و فعال، اصول و مفاد کنوانسیون را به نحوی یکسان به اطلاع بزرگسالان و کودکان برسانند. این موضوع شامل گزارش‌های دولت‌های عضو می‌شود، زیرا بند ۶ ماده ۴۴ ایجاب می‌کند که دولت‌های عضو باید گزارش‌های خود را به طور گسترده در کشور خود در دسترس عموم قرار دهند.
۲- کاهش آلودگی هوا: هوای سمی می‌تواند به رشد کودکان آسیب برساند و آنها را با مشکلات سلامتی پایدار مواجه کند. این یک خطر بزرگ برای آن دسته از کودکان و جوانانی است که از مشکلات قلبی یا تنفسی مانند آسم رنج می‌برند. ناکامی دولت‌ها در مقابله مناسب با آلودگی هوا، ناکامی در حمایت از حق هر کودک جهت رشد در محیطی پاک و سالم است. حقی که توسط کنوانسیون حقوق کودک به رسمیت شناخته شده و یک الزام حیاتی برای رشد و توسعه کودک است.
۳- دسترسی به آب شیرین و سالم: با بدتر شدن وضعیت تغییرات اقلیمی، تشدید وضعیت کمبود آب آشامیدنی سالم و سرویس‌های بهداشتی این پتانسیل را دارد که بسیاری از دستاوردهای مربوط به بقای کودکان را تضعیف نماید. بر اساس گزارش یونیسف در سال ۲۰۱۷ تخمین زده شده است که تا سال ۲۰۴۰(۱۴۱۹)، از هر ۴ کودک زیر ۱۸ سال جهان، یک کودک در مناطقی با استرس شدید آبی، زندگی خواهند کرد. با توجه به اینکه بیماری‌های اسهالی باعث مرگ ۴۴۰ هزار کودک زیر ۵ سال در سال ۲۰۱۷(۱۳۹۶) شده است، خطرات بسیار زیاد است. در این باره سازمان جهانی بهداشت تخمین می‌زند که تغییرات آب و هوایی می‌تواند تا سال ۲۰۵۰ باعث بیش از ۳۱۶ هزار مرگ و میر سالانه مربوط به بیماری‌های اسهالی شود.
بر اساس گزارش یونیسف در سال ۲۰۱۷ تخمین زده شده است که تا سال ۲۰۴۰، از هر ۴ کودک زیر ۱۸ سال جهان، یک کودک در مناطقی با استرس شدید آبی، زندگی خواهند کرد۴-کاهش تغییرات آب و هوایی: جهان تازه تاثیرات آب و هوایی بر مرگ و میر و عوارض متوجه کودکان را احساس کرده است. خسارات قابل توجهی نیز قبلا وارد شده است. حتی تحت سناریوهای خوش‌بینانه، کودکان بهای سنگینی را برای تغییرات آب و هوا پرداخت خواهند کرد. اگر روند کنونی ادامه یابد، در ۳۰ سال آینده، کودکان جهان احتمالا با چشم‌انداز بسیار تیره‌ای مواجه خواهند شد.
به عنوان مثال بدون ایجاد تغییرات اساسی، تغییرات آب و هوایی غیرقابل برگشت خواهد بود و قبل از رسیدن کنوانسیون به شصتمین سالگرد خود، اثرات فاجعه باری را بر سیاره و بشریت وارد می‌کند. ناامنی‌غذایی و کمبود آب احتمالا برای میلیون‌ها کودک به واقعیت تبدیل می‌شود و بیماری‌های منتقله از طریق ناقل در مکان‌هایی که در حال حاضر، تهدیدی نیستند، رایج خواهد شد.
۵- دسترسی به مواد غذایی: گرم‌تر شدن دمای هوا باعث کاهش محصول می‌شود. این تاثیر احتمالا در مناطق گرم‌تر که در حال حاضر با ناامنی غذایی دست و پنجه نرم می‌کنند، نتایج بدتری خواهد داشت. کودکان بطور ویژه در برابر ناامنی غذایی آسیب‌پذیر هستند. حتی دوره‌های کوتاه سوء تغذیه می‌تواند باعث آسیب مادام العمر به رشد آنها شود و آنان را در آینده در برابر بیماری‌های غیرواگیردار آسیب‌پذیر کند. ناامنی غذایی همچنین سلامتی مادران را تهدید می‌کند که ارتباط نزدیکی با بقا و شکوفایی کودک در سال‌های اولیه دارند. سازمان جهانی بهداشت تخمین می‌زند که تغییرات آب و هوایی می‌تواند منجر به ابتلای ۱۰ میلیون کودک دیگر به کوتاهی قد در سال ۲۰۵۰(۱۴۲۹) شود.
۶- بهداشت محیط و مبارزه با بیماری‌ها: افزایش دما و تغییرات مربوط به آن در محیط، بیماری‌های موجود در محیط را به گونه‌ای تغییر خواهد داد که ما هنوز موارد آن را کاهش نداده‌ایم. برای مثال زیستگاه پشه‌هایی که مالاریا، تب دنگی و تب زرد را منتقل می‌کنند، بطور قطع گسترش خواهد یافت. وضعیت زیستگاه کنه‌هایی که آنسفالیت و بیماری لایم را منتقل می‌کنند نیز همینطور خواهد بود.این بیماری‌ها در حال حاضر هزینه‌های وحشتناکی دارند. در سال ۲۰۱۷ تخمین زده شد که مالاریا به تنهایی عامل مرگ ۲۶۶ هزار کودک زیر ۵ ساله شده است و ممکن است مرگ و میر در مناطقی که به تازگی تحت تاثیر مالاریا و سایر بیماری‌ها به دلیل تغییرات محیط قرار گرفته‌اند افزایش یابد.
دستاوردهای کنوانسیون حقوق کودک:
کنوانسیون حقوق کودک تاکید می‌کند که همه کودکان دارای حقوق خود هستند و برخورداری از این حقوق به نژاد، رنگ، جنسیت، زبان، مذهب، عقایدسیاسی، دارایی، تولد و ...ارتباطی ندارد. یکی از شاخص‌های پیشرفت بدست آمده از زمان تصویب کنوانسیون، کاهش میزان مرگ و میر کودکان زیر ۵ سال است. در طول سه دهه گذشته، میزان مرگ و میر کودکان زیر ۵ سال حدود ۶۰ درصد کاهش یافته است و در هر منطقه بیش از ۴۰ درصد کاهش به ثبت رسیده است.
یکی از شاخص‌های پیشرفت بدست آمده از زمان تصویب کنوانسیون، کاهش میزان مرگ و میر کودکان زیر ۵ سال استهمچنین مرکز تحقیقاتی یونیسف یک مطالعه ۳ ساله در خصوص اجرای کنوانسیون حقوق کودک انجام داده است. یافته‌های اولیه نشان می‌دهد که روند قابل توجهی از تغییرات اجتماعی به راه افتاده است. این مطالعه که روی ۶۲ کشور جهان صورت گرفته است، نشان می‌دهد که کشورهای عضو به اقداماتی کلی در جهت اجرای کنوانسیون پرداخته‌اند که شامل اصلاح قانون، ایجاد موسسات ملی مستقل حقوق بشر برای کودکان، برنامه‌های ملی اقدام و نهادهای هماهنگ کننده، تخصیص منابع برای کودکان، مکانیسم‌های نظارت بر اجرای کنوانسیون، افزایش آگاهی و حمایت است.
قطعنامه شورای حقوق بشر سازمان ملل متحد در خصوص احقاق حقوق کودکان از طریق محیط زیست سالم
شورای حقوق بشر سازمان ملل متحد در راستای تقویت مجموعه قوانین حقوق کودک و با تاکید بر حق برخورداری کودک از محیط زیست سالم، قطعنامه‌ای به تصویب رسانده که در آن اهمیت آموزش‌های محیط زیستی به عنوان یک ابزار اساسی مورد توجه قرار گرفته است. این قطعنامه از کشورها می‌خواهد اقدامات لازم برای تضمین حقوق کودکان و نسل‌های آینده در برابر آسیب‌های محیط زیستی را دنبال نمایند. این درخواست شامل توجه به «حق برخورداری از محیط زیست سالم» در قوانین و سیاست‌های ملی و «اطمینان از منافع کودک در تصمیم‌گیری‌های محیط زیستی» می‌شود.
این قطعنامه از دولت‌ها می‌خواهد با در نظر گرفتن مسایل محیط زیستی، از جمله تغییرات اقلیمی، در آموزش و پرورش شرایطی را فراهم آورند که درک و احترام کودکان نسبت به محیط طبیعی بیشتر و بدین ترتیب برای تصمیم‌گیری در آینده آماده شوند. به نوعی این قطعنامه، ماده (۱) ۲۹ کنوانسیون حقوق کودک در رابطه با اهداف آموزشی را تقویت می‌کند که بر اساس آن، آموزش کودک باید احترام به محیط طبیعی را در او ایجاد نماید. به علاوه این قطعنامه بر آموزش معلمان تاکید نموده تا آنها نیز به نوبه خود بتوانند بطور موثر در مورد مسایل و چالش‌های محیط زیستی آموزش دهند.
جمع‌بندی:
شرایط محیطی مبنایی برای حقوق کودک است و از این رو تصور می‌شود که موجودات در حال رشد مانند هر موجود طبیعی دیگر، برای بقا و رشد نیاز به دستگاه مناسب دارند. داده‌های ارائه شده نشان می‌دهد که تخریب محیط زیست در حال وقوع است و آسیب‌های جبران ناپذیری به زندگی کودکان وارد می‌کند و حقوق آنان را تضییع می‌نماید. با تصویب کنوانسیون حقوق کودک، دولت‌ها متعهد شدند تا از حداکثر میزان منابع موجود خود، که مستلزم کاهش تدریجی و در نهایت، حذف خطرات زیست محیطی به منظور حمایت از حق زندگی و در نتیجه اجرای کلیه حقوق کودکان است، استفاده نمانید.
منبع:
جلالیان، عسکر، حق کودکان بر محیط زیست سالم در اسناد بین‌الملل، فصلنامه علمی تحقیقات حقوق بین‌الملل، دوره ۱۴، شماره ۵۳: پاییز ۱۴۰۰
