محمد حسین دانایی، پژوهشگر، فعال فرهنگی و خواهرزاده جلال آل‌احمد در یادداشتی که با عنوان «یادی از دو تن از: حُکمگذارانِ مُلکِ ادب» در اختیار ایران اکونومیست قرار داده، نوشته است:
«در اواخر تیرماه ۱۴۰۳ فرهنگستان زبان و ادب فارسی کتاب ارزندهای را منتشر کرد تحت عنوان «میراث ادبیِ فاطمه سیاح». این کتاب حاوی سیزده اثر از آثار خانم فاطمه سیاح درباره ادبیات غرب، به‌ویژه ادبیات فرانسه و آلمان است، مقالاتی که سال‌ها پیش به زبان روسی نوشته شده‌اند و در روسیه هم انتشار یافته‌اند. این بانوی ادیب از نخبگانِ فرهنگ معاصر و اولین استادِ زن در دانشگاه تهران و پایه‌گذار کرسیِ نقد ادبی در این دانشگاه بود و در پرورش نسل بعدی استادان ادبیات فارسی، از جمله دکتر سیمین دانشور نیز نقش مهمی داشت. بنابراین، جا دارد که با اغتنام فرصت، نگاه کوتاهی داشته باشیم به زندگی و آثار و فعالیت‌های علمی و آموزشی این دو بانوی بزرگوار که انصافاً از نادره‌کاران و حُکمگُذاران مُلک ادب بودند و می‌توانند الگوهای خوبی برای بانوان نسل‌های بعد باشند.
* * *
فاطمه سیّاح، فرزند میرزا جعفرخان رضازاده محلاتی، استاد زبان و ادبیات فارسی در مسکو بود. او در سال ۱۲۸۱ شمسی در همان شهر متولد شد و پس از پایان تحصیلات در سال ۱۳۱۲ به ایران آمد و چون علاوه بر فارسی و روسی، به زبان‌های فرانسوی، آلمانی، انگلیسی و ایتالیایی هم مسلّط بود، لذا به تدریس زبان‌های روسی و فرانسوی پرداخت و در سال ۱۳۱۷ با درجه دانشیاری در دانشگاه تهران مشغول به کار شد و در سال ۱۳۲۲ هم به درجه استادی رسید.
او در این سال‌ها ضمن تدریس زبان‌های خارجی و ادبیات تطبیقی در دانشگاه تهران و دیگر مراکز آموزش عالی، به فعالیت‌های اجتماعی در زمینه حقوق زنان و ترویج اندیشه‌های اجتماعی- سیاسی تازه و همکاری با نشریاتی همچون «سخن»، «پیامِ نو» و «ایرانِ امروز» و نوشتن مقالات جاندار درباره مکتب‌ها و سبک‌های ادبی و همچنین گسترش نظریه‌ها و شیوه‌های نقد ادبی همت گماشت. یکی از کارهای ماندگار دکتر فاطمه سیاح هم تألیف جلد اول «تاریخ ادبیات روسی» است که البته به علت مرگ زودهنگام او در سال ۱۳۲۶، ناتمام ماند و بعدها به نام شخص دیگری چاپ شد!
دومین بانوی اثرگذار در ادبیات معاصر که دانشجوی دکتر فاطمه سیاح بود، دکتر سیمین دانشور است. سیمین دانشور که فرزند دکتر محمدعلی دانشور و متولد ۱۳۰۰ در شیراز بود، تمامی مقاطع تحصیلی ابتدایی و متوسطه و دانشگاه را با رتبه خوب سپری کرد و موفق شد که در سال ۱۳۲۸ دیپلم دکترای ادبیات فارسی را از دانشگاه تهران بگیرد و در سال‌های ۱۳۳۰ و ۱۳۳۱ هم دوره تخصصی زیباییشناسی را در دانشگاه استنفورد امریکا بگذراند. او از سال ۱۳۳۷ به تدریس در دانشگاه تهران پرداخت و ضمن تدریس در دانشکده‌های ادبیات و علوم انسانی و هنرهای زیبا، به فعالیت‌های اجتماعی و درج مقالات و انتشار کتاب‌های تألیفی و ترجمه‌ای مهمی همت گماشت. او در سال ۱۳۴۸ رمان بی‌نظیر «سووشون» را که از شاهکارهای ادبیات داستانی است، به جامعه ادبی کشور تقدیم کرد و در نتیجه، به اجماع جمیع اهل علم و ادب، به عنوان «بانوی ادبیات داستانی ایران» شناخته شد. او که همسر زنده‌یاد جلال آل‌احمد بود، پس از فوت زودهنگام همسرش در سال ۱۳۴۸، همچنان به تدریس و تألیف آثار ارزنده خود ادامه داد تا سرانجام در سال ۱۳۹۰ در تهران درگذشت.
دکتر سیمین دانشور در مواضع مختلف از استاد خود دکتر فاطمه سیاح که پیشنهاددهنده موضوع «شناخت زیبایی یا «جمالشناسی» به عنوان رساله دکتری و استاد راهنمای دانشور بود، به نیکی یاد کرده و به بخشی از روابط دوستانه با او و رفت‌وآمدهای هفته‌ای دو بار برای انجام کارهای رساله و صَرف غذا و نواختن پیانو و گفت‌وگوهای جذاب و پرشور درباره مسایل ادبی و اجتماعی اشاره کرد.
و گفته است: «از اِقبال بَدَم، قسمت عمده رساله تمام شده بود که خانم سیّاح مُرد و ناچار شدم که نوشته‌هایم را با ادبِ فارسی تطبیق دهم و به راهنمایی استاد بدیع الزمان فروزانفر پی بگیرم.» دانشور معتقد است که به همین علت، رساله دکتریاش تحت عنوان «عِلمُ الجَمال و جمال در ادب فارسی» اندکی ناهمگن است و اگر طرح اولیه سیّاح به طور کامل عملی شده بود، حاصل آن کتاب متفاوتی می‌بود. دکتر حسن بلخاری قهی، استاد دانشگاه تهران و رییس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی هم درباره مضمون این رساله نوشته است: «می‌دانیم که عِلمُ الجَمالِ ایرانی و بنا به عنوانش، اسلامی، رویکردِ تقریباً متفاوتی به جمال و زیبایی در نسبت با زیباییشناسیِ غربی دارد. شاید به همین دلیل ] دانشور[ در سال ۱۳۳۱ با رفتن به دانشگاه استنفورد امریکا، دوره عالی زیباییشناسی را گذرانده است تا در هر دو حوزه عِلمُ الجَمال و Aesthetic کامل باشد.»
خانم دانشور در مقدمه رساله دکتری خود، استاد بدیع الزمان فروزانفر و استادان بزرگ دیگر، به ویژه دکتر فاطمه سیّاح، دکتر علی اصغر حکمت و استاد سعید نفیسی را مورد ستایش قرار داده و نوشته است: «کمال و هنر استادانِ بزرگ مزبور کلیدی به من سپرده است که به مددِ آن، با صمیمیت و عشق و ایمانی راسخ، سخت بکوشم و از بی‌راهه تقلید و تکرار بپرهیزم.»
روح همه بزرگان نامبرده شاد و یادشان بخیر.»
منابع:
- تارنمای فرهنگستان زبان و ادب فارسی (https://apll.ir/۱۴۰۳/۰۴/۲۳)
- سیمین دانشور، عِلمُ الجَمال و جمال در ادب فارسی، بازنگری و تدوین مسعود جعفری، نشر قطره، ۱۳۸۸، تهران
- زندگینامه و خدمات علمی و فرهنگی دکتر سیمین دانشور، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، تهران، ۱۳۹۷
