علی سعد ـ مدیر اندیشکده حکمرانی شریف پس از برگزاری باشکوه پیاده‌روی اربعین ـ در یادداشتی به تبادلات فرهنگی حول محور این ابررویداد و بایدها و نبایدهای داخلی آن با توجه به تجربه اربعین ۱۴۰۲ پرداخته است.
او در این یادداشت که آن را به طور اختصاصی در اختیار خبرگزاری ایران اکونومیست گذاشته، آورده است:
سنت پیاده‌روی اربعین که از دیرباز برای عرض ارادت به ساحت مقدس امام حسین(ع) و شهدای کربلا در کشور عراق برگزار می‌شد در سال‌های اخیر به مرور تبدیل به اصلی‌ترین و کانونی‌ترین صحنه تبادلات فرهنگی بین دو ملت ایران و عراق تبدیل شده است. این عرصه با گسترش حضور مسلمانان عراقی در سال‌های متأخر در شهرهای مذهبی و سیاحتی ایران جلوه جدیدی از تبادل فرهنگی را ایجاد کرده که تلاش می‌شود در این نوشتار ضمن بیان فرصت‌های پنهان در این رویداد عظیم، توصیه‌هایی را برای استفاده بهتر و بهینه از آن جهت بهره‌برداری همه‌جانبه از آن ارائه شود.
تبادل فرهنگی[۱] به فرآیند گرفتن برجستگی‌ها و زبده‌گزینی از فرهنگ‌های دیگر به کار می‌رود. تبادل فرهنگی روند ضروری برای با طراوت ماندن حیات فرهنگی در طول تاریخ است. تبادل فرهنگی با هدف باور کردن و تکامل فرهنگ‌های ملی کشورها صورت می‌پذیرد که می‌تواند منجر به انتقال خصوصیات برجسته ملت‌ها و تداوم حیات و پویایی فرهنگی شود. تبادل در برابر تهاجم فرهنگی به کار می‌رود. لذا باید توجه داشت تبادل فرهنگی در صورت رعایت الزمات حفظ عناصر مولف فرهنگ بومی می‌تواند مسیری برای ارتقای شاخص‌های فرهنگی محسوب شود.
تبادل فرهنگی با هدف باور کردن و تکامل فرهنگ‌های ملی کشورها صورت می‌پذیرد که می‌تواند منجر به انتقال خصوصیات برجسته ملت‌ها و تداوم حیات و پویایی فرهنگی شود. تبادل در برابر تهاجم فرهنگی به کار می‌رودبا توجه به خصوصیات فرهنگ می‌توان بیان کرد که تغییر تدریجی ویژگی ذاتی فرهنگ است. وجه تغییرپذیری فرهنگ‌ها، متأثر از خصیصه پویایی و خلاقیت فرهنگ است که سبب کارکردهای گوناگونی می‌شود که تبادل، تهاجم، تعامل و تولید از آن جمله است.
مباحث مختلفی در حوزه جامعه‌شناسی و ارتباطات حول پارامترهای موثر در تغییر فرهنگ انجام شده است. به اختصار مراحل مسبب تغییرات فرهنگی، بدین شرح است:
۱. نوگرایی و نوآوری: انگیزه‌های فردی در جوامع از جمله تنوع طلبی، ابداع، کنجکاوری و تقلید از دیگران از خصوصیات نوگرایی فرهنگی است.
۲. پذیرش اجتماعی: ورود عنصری جدید در فرهنگی خاص ناشی از نوگرایی است و پذیرش مردم نسبت به آن از مظاهر کارکرد تغییر فرهنگی است.
۳. طرد انتخابی: ورود یک خصیصه نو در فرهنگ موجب پذیرش و مقبولیت عامه آن می‌شود و بعضی از عناصر قدیمی و نامتناسب، متروک و فراموش می‌شوند. البته وقوع این مرحله معمولا به آسانی انجام نمی‌شود و گاهی با ستیز و درگیری به سرانجام می‌رسد.
۴. تلفیق و انطباق: در صورت ورود عناصر فرهنگی از فرهنگی دیگر به جامعه، در صورت پذیرش اجتماعی آن، فرآیند تلفیق و تأیید عنصر تازه فرهنگی طی یک فرآیند زمان‌بر انجام می‌شود.
این مراحل در شرایطی که لوازم و اصول گفت‌وگوی فرهنگی مورد توجه قرار گیرد می‌تواند به تبادل فرهنگی منجر شود. اسلامی (۱۳۸۸) به اصول سه‌گانه منجر به تفاهم فرهنگی اشاره می‌کند.
۱. گفتگوی میان فرهنگی باید بر اساس برابری و همسانی و بدون تبعیض باشد.
۲. امکان مشارکت و همکاری میان فرهنگ‌های متنوع مبنا قرار گیرد.
۳. آنچه تفاهم فرهنگ‌ها را میسر می‌سازد برقراری تفاهم مشترک و دوستی و همبستگی میان آنهاست.
اربعین و شکل‌گیری گفت‌وگوی فرهنگی
به تجربه می‌توان با قاطعیت ادعا کرد که فضای معنوی و صمیمانه راهپیمایی اربعین و احساس برادری زوار کشورهای مختلف، تا حد مناسبی اصول لازم برای شکل‌گیری گفتگوی فرهنگی را فراهم آورده است. لذا در ادامه به اهم نتایج این برهم‌کنش فرهنگی اشاره می‌شود.
افزایش همگرایی و انس و الفت دو ملت ایران و عراق:
به رغم تلاش‌هایی که جریان‌های وحدت‌ستیز در سالیان اخیر انجام داده‌اند، حضور ایرانیان در راهپیمایی با شکوه اربعین موجب نزدیکی دو ملت ایران و عراق شده است. شاید در سال‌های دهه ۶۰ شمسی و بعد از آن تصویر چنین پیوندی بین این دو ملت بسیار دور از ذهن می‌نمود. اما اکنون عشق به حسین (ع) محور وحدت جامعه اسلامی و شیعی در ایران و عراق شده است. برقراری ارتباطات زوار ایرانی اربعین با عراقی ها و ارتباطات و رفت و آمدهای بوجود آمده بعد از ایام اربعین شاهدی بر این واقعیت است.
گسترش دغدغه‌های مشترک دو ملت:
از نتایج مهم نشست و برخاست مردم دو سرزمین ایران و عراق نزدیک شدن دغدغه ها و آشنایی با مسائل یکدیگر است. دیدن مسائل از چشم طرف مقابل یکی از مسیرهای ایجاد همدلی، همسازی و تفاهم است. با شکل گیری همدلی و تفاهم رسیدن به دغدغه مشترک ممکن می‌شود. امری که در گذشته تلاش می‌شد از بروکراسی سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی و رایزنان فرهنگی سفارت‌خانه‌ها انجام شود ولی امروز با رابطه رودرروی زوار امام حسین (ع) با سطح کیفی بالاتر و موثرتر محقق شده است.
حرکت به سوی تشکیل اتحاد منطقه‌ای در متن و سطح:
شکل‌گیری ارتباطات فرهنگی و نزدیک شدگی متن ملت‌ها، زمینه گسترش ارتباطات فرهنگی، اقتصادی و سیاسی را در سطح دولت‌ها تسهیل می‌کند. این ارتباطات علاوه بر تسهیل مراودات در سطح دولت‌ها، در تعاملات فرهنگی، اقتصادی و بخش‌های خصوصی متن ملت‌ها را نیز توسعه می‌بخشد.
مطالعاتی از جمله (Achary, ۲۰۰۰) نشان می‌دهد رفت و آمد میان کشورها با احیای الگوها و عناصر فرهنگی مشترک، قرابت فرهنگی و اجتماعی را ایجاد می‌کند که در نهایت به شکل‌گیری هویت مشترک یا همان «احساس ما بودن» منجر می‌گردد. این مسأله موجب کاهش اختلاف‌های قومی، نژادی و عقدتی می‌شود و در نهایت به تخفیف تنش بین دو ملت منجر می‌شود.
تقویت فرهنگ مدارا و مسامحه و پذیرش تفاوت‌ها:
عینی‌ترین وجه فرهنگی گسترش تعاملات در متن ملت‌ها، ایجاد بستری برای پذیرش بهتر تفاوت‌های فرهنگی، تفاوت سلایق، علایق و عملکردها در جزئی‌ترین واحدهای رفتاری است. این تعامل به پذیرش اختلاف‌های فرهنگی، تقویت ارزش‌های مشترک و در نهایت به گسترش مدارا و مسامحه میان دو ملت منجر خواهد شد.
رونق صنعت توریسم:
به طور کلی ایران از جمله کشورهایی است که با وجود داشتن ظرفیت‌های بالا در حوزه گردشگری نتوانسته نسبت به جذب جمعیت متناسب با این ظرفیت موفق عمل کند. مطالعات مختلف از جمله مطالعه گریفین (۲۰۱۳) نشان داده که گردشگری نقش بزرگی در بازارهای اقتصاد جهانی و ایجاد فضای رقابتی ایفا می‌کند. بنابراین گردشگری با توجه به میزان تأثیرگذاری در اقتصاد از ابزارهای مهم و ضروری در توسعه اقتصادی جوامع به شمار می‌آید.
پژوهش شاپورآبادی (۱۳۹۰) نشان داده است که در توریسم مذهبی، استفاده از جاذبه‌های فرهنگی و تاریخی شهر قم علاوه بر سودآوری اقتصادی برای مردم این شهر، توانسته به معرفی ارزش‌های انقلابی و فرهنگ اسلامی-ایرانی در سطوح منطقه‌ای و بین‌المللی کمک کند.
بدعت‌های مخرب و سخنی با قوه عاقله نظام حکمرانی
با توجه به منافع پیش گفته و با تأکید بر اصل مردمی ماندن سنت راهپیمایی اربعین برای جلوگیری از ورود بدعت‌های مخرب، پیشنهاداتی به قوه عاقله نظام حکمرانی برای تسهیل‌گری موثر این رویداد عظیم ارائه می‌شود:
آموزش‌های رفتاری و ارتباطی: تغییرات فرهنگی به وسیله «گفت‌وگو و مفاهمه» انجام می‌شود و ابزار گفت‌وگوی میان فرهنگ‌ها «زبان» است. در ارتباط گفتاری در صورت نبود زبان مشترک که نقطه اتکا و تقویت تبادل و تعامل فرهنگی باشد ممکن است سوءتفاهماتی را به دنبال داشته باشد. از این سوءتفاهمات زبانی به عنوان «موانع نامرئی» تبادل فرهنگی یاد می‌شود.
با مرور تجربیاتی که نگارنده در ایام راهپیمایی اربعین دارد به نظر می رسد آگاه‌سازی زوار اربعین با ملاحظات فرهنگی کشور عراق به منظور جلوگیری از سوءتفاهمات زبانی و فرهنگی ضروری است. به همین جهت پیشنهاد می‌شود از طریق رسانه‌های عمومی، بسته‌های فرهنگی اهدایی به زوار در گذرگاه های مرزی، آموزش از طریق شبکه مساجد و روحانیون آموزش‌های لازم زبانی و ملاحظات فرهنگی منتقل شود تا عظمت این واقعه بزرگ، به دلیل برخی کژکارکردهای احتمالی خدشه‌ای وارد نشود.
سرمایه‌گذاری در بازنمایی رسانه‌ای متقابل ایران و عراق: شکل‌گیری مفاهمه و گفت‌وگوی سازنده وابستگی بالایی به تصویر ذهنی هر یک از طرفین گفت‌وگو از یکدیگر دارد. لذا تلاش برای بهبود و ارتقای تصویر ایرانیان در اذهان مردم عراق و بالعکس، جزئی ضروری از هرگونه برنامه‌ریزی توسعه روابط دو کشور است.
تسهیل مراودات: تجربه ترکیه برای گسترش توریسم نشان داده است انعقاد پیمان‌های دوجانبه با کشورهای مختلف برای حذف ویزا یا تسهیل صدور آن توانسته این کشور را گسترش صنعت توریسم را تسریع کند. همین رویکرد در قبال صدور متقابل ویزا برای مردم کشور ایران و عراق می‌تواند به توسعه گردشگری سیاحتی، زیارتی و درمانی کمک شایانی کند. از سوی دیگر مسأله مهم راه‌های ارتباطی با افتتاح چندین گذرگاه مرزی جدید و توسعه زیرساخت‌های جاده‌ای، هوایی و خدماتی در این مسیر نقش موثری در توسعه مناسبات دارد.
حمایت از بخش خصوصی در توسعه گردشگری میان دو کشور: مردمی بودن و مردمی ماندن راهپیمایی اربعین وابسته به ورود حداقلی دستگاه‌های دولتی در فرآیندهای اجرایی آن دارد. بر این اساس ایجاد تسهیلات برای تشکیل کاروان‌های زیارتی اربعین، ارائه خدمات مردمی در این ایام، معرفی فرصت‌ها و حلقه‌های مفقوده زنجیره خدمات‌رسانی در این رویداد به مردم از وظایف تسهیل‌گرانه دولت برای تثبیت یک رویداد مردم محور در این ایام و استفاده از ارتباطات آن در ایام دیگر سال است.
تسهیل‌گری تبادلات مالی برای طرفین ایرانی و عراقی: با توجه به سیاست دلارزدایی از مبادلات ارزی ایران، تسهیل‌گری تبادلات مالی و استفاده از ظرفیت پیمان پولی دو جانبه‌ای که قبلاً منعقد شده بود و رفع نواقص آن، مسأله‌ای حیاتی برای توسعه ارتباطات اقتصادی است. تشکیل سازوکار دسترسی به ارز محلی کشورها از طریق بانک‌های مشترک و ارائه و گسترش خدمات الکترونیک می‌تواند در این زمینه راهگشا باشد.
منابع:
۱. اسلامی. حسین (۱۳۸۸)، تهاجم یا تبادل فرهنگی، فصلنامه نامه پژوهش فرهنگی
۲. شاپورآبادی. محمدعلی (۱۳۹۰)، تحلیلی بر ظرفیت های توسعه گردشگری مذهبی ـ فرهنگی کلان شهر قم، فصلنامه مطالعات ملی
۳. Malhotra, R.K ۲۰۰۵; Economic dimensions of tourism, New Delhi: Anmol publication Pvt.
۴. Acharya, Amitav ۲۰۰۰; The guest for identity: international relations of southeast, Asia, Singapore: Oxford university press
[۱] Cultural exchange
علی سعد
