به گزارش خبرنگار سینمایی ایران اکونومیست، سینمای مستند سینمایی دغدغه مند است که روشنگری و بازنمایی حقیقت را می توان از جمله مهمترین خروجی های آن دانست.
در این میان البته خودِ مستندسازان آرمان ها و اهداف و رسالت هایی را برای حرفه و کارشان ملحوظ نظر دارند. رسالت هایی که از شخصی ترین ابعاد چون دغدغه مندی فردی تا جمعی ترین آرمان ها همچون آینه جامعه بودن و انعکاس تصویری واقعی و دقیق از جامعه و مشکلات اجتماعی را در برمی‌گیرد.
آنچه در ادامه می‌آید پاسخ تنی چند از مستندسازان به این پرسش است که «رسالت یک مستندساز در مورد مسائل اجتماعی جامعه ایران» چیست.
رسالت فیلمساز باید در جهانِ ذاتی او تعریف شده باشد
معین کریم‌الدینی کارگردان و مستندساز در گفت وگو با ایران اکونومیست در پاسخ به این پرسش رسالت یک مستندساز در مقابل مسائل اجتماعی جاری ایران چیست و این رسالت تا چه اندازه در سینمای ایران برآورده شده است؟ بیان کرد: رسالت فیلمساز باید در جهانِ ذاتی او و در چارچوب وجودی و ذهنی او تعریف شده باشد نه در چارچوبی که برایش تعریف می‌شود یا مجبور است به آن تظاهر کند. طبق این تعریف، رسالتِ یک فیلمساز، نجاتِ حیاتِ وحشِ فریدونکنار تعریف می‌شود و رسالتِ فیلمساز دیگر بررسیِ حقوق کودکانِ کار و دیگری ثبت یک آئین در یک روستای دورافتاده.
مباحث مالی نقشی موثر در تولید یک مستند دارند
محمدحسن دامن‌زن در توضیح رسالت مستندساز در مقابل مسائل اجتماعی و فرهنگی که در ایران در جریان است، گفت: اینکه فیلمساز مستند رسالتی دارد یا نه موضوع بسیار پیچیده ای هست. به دلیل اینکه کارگردانان همیشه فیلم مستقل نمی‌سازند تا احیانا اگر رسالتی برای خود قائل هستند آن را به نمایش بگذارند. مستند ساز معمولا به سفارش تهیه کننده موضوعی را که به وی پیشنهاد می‌کنند، تبدیل به فیلم می‌کند. پس اینجا بیشتر رسالت تهیه کننده مطرح است که چه چیزی برای او مهم است تا خود کارگردان. مگر آنکه کارگردانی بودجه هنگفت داشته باشد و بر اساس تفکر اجتماعی‌اش رسالتی برای خود قائل شود و در آن راستا حرکت کند.
مستندسازان تصویر واقعی و دقیق‌تری از جامعه به مردم ارائه می دهند
رسالت اصلی مستند و سینمای مستند آگاهی دهنده و آگاه کننده استمحمود رحمانی کارگردان و مستندساز نیز در گفت وگو با ایران اکونومیست با تاکید بر اهمیت نقش اجتماعی و رسالت مستندسازان در جامعه بیان کرد: ذات مستندسازی بی واسطه در مواجهه با اجتماع و آدم ها شکل می گیرد؛ نه در ایران که در همه دنیا و کشورهای پیشرفته، مستندسازان نقش مهمی در جامعه دارند زیرا آنان هستند که تصویر واقعی و دقیق‌تری از جامعه به مردم ارائه می دهند و امروز تاریخ جامعه را به شکل بصری ثبت می‌کنند.
رحمانی با اشاره به این مهم که رسالت اصلی مستند و سینمای مستند آگاهی دهنده و آگاه کننده است، تاکید کرد: ما فاصله زیادی با تحقق این امر داریم اما شرایط امیدوار کننده است و می توانیم روی این موضوع حساب کنیم که اگر پلتفرم ها به سمتی بروند که بخش های خصوصی هم بتوانند بدون نظارت استصوابی و با رعایت خطوط قرمز کشور کار کنند، می توانیم مخاطب خود را پیدا کرده و اثرگذاری بیشتری داشته باشیم.
سینمای مستند ایران ترجیح داده به سوژه های خاص و کمتر دیده شده، بپردازد
بهروز سلیمانی در جواب این پرسش که رسالت یک مستندساز در مقابل مسائل اجتماعی و فرهنگی که در ایران در جریان است، چیست و این رسالت تا چه اندازه در سینمای ایران برآورده شده است، توضیح داد: به هرحال همه مستندسازان سعی می کنند نسبت به مسائل و موضوعات اجتماعی و فرهنگی و حتی سیاسی که در جامعه در جریان است، بی تفاوت نباشند. مستندساز در این جامعه زندگی می کند و بنا به ضرورت حرفه اش نگاه کنجکاوتری به این مسائل دارد؛ بر این اساس باید گفت سینمای مستند در ایران نتوانسته است سهم زیادی در بازتاب جریانات اجتماعی و فرهنگی جامعه داشته باشد و ترجیح داده به سوژه های خاص و کمتر دیده شده، بپردازد.
مستندساز باید مسائل اجتماعی و فرهنگی را زودتر احساس و ادراک کند
حسن بهرام زاده در توضیح رسالت سینمای مستند در ایران گفت: از آن جایی که شاخک های ادراکی هنرمند نسبت به عامه از حساسیت بیشتری برخوردار است باید نه تنها به مسایل مبتلابه جامعه بی‌تفاوت نباشد بلکه بتواند مسائل اجتماعی و فرهنگی را زودتر احساس و ادراک کند و نسبت به آن ها واکنش نشان دهد. واکنش مستندساز نسبت به مسایل جامعه و پدیده های پیرامونی تابعی از زمان واکنش است. گاهی قبل از وقوع پدیده یا رخداد و در برخی مواقع، هنگام وقوع و یا پس از رخداد.
اگر مستندساز قبل از وقوع رویداد و یا ظهور یک پدیده در جامعه نسبت به موضوع حساس شود شاید بتواند علاج واقعه قبل از وقوع بنمایدوی افزود: اگر مستندساز همزمان با جریان رخداد واکنش نشان دهد معمولاً اثر او متاثر از هیجانات و اتفاقات جاری به گزارشی از ماوقع تبدیل می شود؛ مگر اینکه مستندساز از قبل و با اشراف به موضوعی که نسبت به آن پیش فرض ذهنی داشته و منتظر وقوع و یا به عبارتی عینیت یافتن پیش فرض خود بوده است که در چنین شرایطی مستندساز با تاسی از نگاه خود گزارشی هدفمند ارائه خواهد کرد. اگر مستندساز پس از رخداد و یا بعداز گذشت سال ها از یک پدیده، نسبت به آن حساس شود و با پژوهش و بررسی اقدام به تولید فیلم کند، طبیعتاً اثر او افزون بر وجه اطلاع رسانی، وجه روشنگری نیز خواهد داشت و زوایای بیشتری از موضوع را مورد تعمق و واکاوی قرار خواهد گرفت. مانند فیلم هایی که درباره حوادث و شخصیت های تاثیرگذار در تاریخ معاصر ایران تولید شده اند و زوایای جدیدی از یک رخداد تاریخی و یا روانشناسی یک شخصیت الیت را مورد بازخوانی مجدد قرار داده اند.
این مستندساز تاکید کرد: ولی اگر مستندساز قبل از وقوع رویداد و یا ظهور یک پدیده در جامعه نسبت به موضوع حساس شود و شاید در برخی موارد احساس خطر کند (اگر متهم به سیاه نمایی نشود) شاید بتواند بر روند بروز و توسعه یک پدیده در جامعه تاثیر بگذارد و به اصطلاح علاج واقعه قبل از وقوع نماید. این روش که طبعاً با ریسک بالایی هم همراه است، می تواند نقطه عطفی در فعالیت ها و رسالت مستندساز باشد. به عنوان مثال بحران کم آبی و مهاجرت آب و فرونشست زمین، بحران های اساسی در جامعه امروز ایران است که تعدادی از مستندسازان به خوبی نسبت به موضوع حساس شده و آثار قابل تاملی تولید کرده اند؛ به نظرم تمام مسوولین و مردم باید این فیلم ها را ببینند.
سینمای مستند در هر جامعه مانند دیده‌بان عمل می‌کند
مژگان اینانلو در توضیح رسالت مستند و مستندساز، بیان کرد: سینمای مستند در هر جامعه ای مانند دیده‌بان آن جامعه عمل می‌کند؛ یعنی با حساسیت های خود می تواند شرایط جامعه را رصد کند و نشان دهد آن جامعه در حال حاضر در چه وضعیتی قرار دارد. وقتی امکان ندارد همه افرادی که با برخی مشکلات سروکار دارند به جمیع مشکلات واقف شوند، سینمای مستند و سینماگر مستند با رسالت و مسئولیت پذیری، می تواند اینها را به تصویر بکشد و جامعه را نسبت به برخی اتفاقات خطرناک برای جامعه، هوشیار سازد.
سینمای مستند و سینماگر مستند می تواند جامعه را نسبت به برخی اتفاقات خطرناک برای جامعه، هوشیار سازدوی افزود: در واقع فیلم مستند مانند یک دیده‌بان، چراغ راهنما، تب سنج و دستگاه رادیولوژی و اسکنی عمل می‌کند که می تواند شرایط و وضعیت یک جامعه را کنترل کند و به شما بگوید آیا این جامعه کار خودش را به درستی و با سلامتی انجام می دهد یا مشکلات و نواقصی در عملکرد آن وجود دارد. مستندسازان متنوعی داریم و افراد آزاد هستند که ژانرهای مختلف مستند را انتخاب کنند. قطعا در مورد ژانرهایی که مسئله ساز نیستند صحبت نمی کنیم؛ کمااینکه فردی می تواند صرفا مستندپرتره هایی را کار کند یا دست بر موضوعاتی بگذارد که خیلی مشکل یا مسئله ای خاص را بررسی نمی کند.
این کارگردان و مستندساز تصریح کرد: اما مستندسازان دیگری در مورد مشکلات، حساسیت‌ها و معضلات اجتماعی دغدغه دارند، کار می کنند. در شرایط امروز کشور ما، مستندسازانی که می خواهند شرایط حساس جامعه و مشکلات آن را با صدای بلند فریاد کنند و توجه مسئولان و صاحب منصبان جامعه را به آنها معطوف سازند، قطعا مسئولیتی سنگین را بر دوش می کشند. رسالت آنها این است که شاخک های حساسی داشته باشند و نسبت به مشکلات هوشیار بوده و با نگاهی منصفانه و مصلحانه مسائل را مطرح و تلاش کنند مسائل رو به حل شدن بروند.
وی یادآور شد: منِ مستندساز اگر بخواهم یک زشتی یا بیماری و شرایطی بغرنج در جامعه ام را به صورت یک فیلم یا قاب دربیاورم و این را به بیگانگانی که قرار است بابت آن به من پول بدهند، بفروشم، هیچ مشکلی را در جامعه ام حل نخواهم کرد.
دیدگاه و دغدغه شخصی مستندسازان بسیار مهمتر از رسالت ایشان است
تمام تولیدات یک سال سینمای مستند نمی‌تواند در یک فستیوالی که صرفا سالی یکبار برگزار می شود و سقف مشخصی دارد به نمایش دربیایدهادی شریعتی در توضیح رسالت سینمای مستند به ایران اکونومیست گفت: با عنوان رسالت خیلی موافق نیستم چرا که مستند از دغدغه می آید و مستندساز در طی مسیر زیست زندگی اش در مواجهه با برخی از مشکلات (اجتماعی، فرهنگی و...) تمرکز می کند و در راه بررسی این مشکلات به ساخت فیلم مستند روی می آورد. در نتیجه ساخت فیلم مستند بستگی به این دیدگاه و زندگی آدم ها دارد و نه لزوما رسالتی که بخواهیم به تمام افراد نسبت دهیم. هر جایی که ما مستندساز دغدغه مند داشته ایم محصول آن، محصول قابل توجهی شده است. یعنی هر جایی که کاری سفارشی نبوده و دغدغه فیلمساز در میان بوده، آن اثر یا محصول بسیار جدی تر توانسته است که به مسئله ای ورود و یا طرح مسئله کند؛ فارغ از این که راهکاری ارائه بدهد یا ندهد.
این مستندساز تشریح کرد: منظور من از این دغدغه شخصی فیلمساز و غیرسفارشی بودن اثر، فیلمسازی در قالب سینمای مستند مستقل است. ما این سینمای مستقل مستند را در برخی از سال‌ها داشته ایم و در برخی دیگر از سال‌ها به دلیل نگاه متفاوتی که وجود داشته متاسفانه بسیاری از فیلم های خوب از جشنواره سینما حقیقت بیرون مانده اند؛ یعنی فیلم هایی که شبیه فیلم های دیگر نبوده اند، حرفی تازه و نگاه متفاوتی به موضوعات داشته اند. البته این چرخه تا حدودی، طبیعی هم هست چرا که تمام تولیدات یک سال سینمای مستند نمی‌تواند در یک فستیوالی که صرفا سالی یکبار برگزار می شود و سقف مشخصی دارد به نمایش دربیاید.
شفافیت کامل مهمترین رسالت یک مستندساز است
مهدی قنواتی در پاسخ به این پرسش که رسالت یک مستندساز در مقابل مسائل اجتماعی و فرهنگی در ایران چیست و این رسالت تا چه اندازه در سینمای ایران برآورده شده، توضیح داد: رسالت یک مستندساز در بخش اجتماعی بازنمایی بخشی از جامعه است که در بسیاری موارد کتمان شده؛ نه صرفا در کشور ما که در هر جامعه‌ای به نوعی این گونه بوده است. صحبت از معضلات یا مشکلات اجتماعی می‌کنیم که البته بعضا شادی و وجوه مثبت را هم در این بُعد از مستند داریم اما در حوزه موضوعات اجتماعی، رویکرد و رسالت یک فیلمساز می‌تواند بازنمایی بخشی از واقعیت باشد که با آن سروکار دارد و می خواهد آن را بشکافد. در نتیجه رسالت مستندساز در چنین میدانی این است که اولا با خودش صادق و روراست باشد و دوم بتواند این صداقت و روراستی و بحث‌های اخلاقی در آن سوژه‌های اجتماعی را بسیار زیباتر به مخاطب نشان دهد.
هر اندازه رابطه بین فیلمساز و سوژه صادقانه‌تر باشد مخاطب هم بهتر می‌تواند آن بحث اجتماعی را درک و با آن ارتباط برقرار کنداین کارگردان بیان کرد: هر اندازه رابطه بین فیلمساز و سوژه صادقانه‌تر باشد مخاطب هم بهتر می‌تواند آن بحث اجتماعی را درک و با آن ارتباط برقرار کند. چه بسا آن فیلم بتواند در بحث معضلات اجتماعی و ناهنجاری‌ها سبب ایجاد کنشگرانی اجتماعی شود که در راستای از بین بردن مشکلات و تعدیل معضلات گام‌های موثری بردارند. در نهایت مهم ترین رسالت یک فیلمساز از بیان کردن موضوعات می‌تواند همین باشد که با شفافیت کامل یک موضوع را به مخاطب نشان دهند؛ این که مخاطب چه برداشتی خواهد داشت دست فیلمساز نیست اما فیلمساز اگر بتواند این صداقت را با شفافیت بسیار منتقل کند، می تواند اثرگذاری بسیار بالایی داشته باشد.
قنواتی یادآور شد: در سینمای مستند اجتماعی ایران (تاکید می‌کنم در سال‌های اخیر) فیلمسازهای ما توانسته‌اند با شجاعت و جسارت بیشتری موضوعات اجتماعی را عنوان کنند. جالب این است که همه نهادهایی که به نوعی متولی سینمای مستند هستند در این سال‌ها بسیار توسط فیلمسازان متقاعد شده‌اند؛ ما موظف هستیم بعضی از معضلاتی که تا امروز دیده نشده را به مخاطب نشان دهیم. البته هنوز بسیار جا دارد در این حوزه کار و به آن پرداخته شود؛ البته که وظیفه ما صرفا نشان دادن معضلات اجتماعی نیست بلکه می توانیم به شادی‌های اجتماعی هم بپردازیم و نقاط شاد یک زندگی را هم به تصویر بکشیم و صرفا نقاط ضعف را در مستندهایمان برجسته نکنیم.
