آیت الله «سیدابراهیم رئیسی» رئیس جمهوری دیروز چهارشنبه ۲۳ شهریور ۱۴۰۱ به دعوت رسمی «شوکت میرضیایف» همتای ازبکی خود در صدر هیأتی بلندپایه از مقامات سیاسی و اقتصادی برای حضور در اجلاس سران سازمان همکاری شانگهای وارد سمرقند در ازبکستان شد.
این دومین حضور رییس دولت سیزدهم در دوره فعالیت کاری خود در اجلاس شانگهای است.
وی شهریور ۱۴۰۰ نیز در نخستین سفر خارجی به دعوت رسمی «امامعلی رحمان» همتای تاجیک خود برای شرکت و سخنرانی در بیست و یکمین اجلاس سران سازمان همکاری شانگهای به این کشور سفر کرد؛ سفری که با دستاوردی بزرگ همراه شد و تهران توانست مجوز تغییر عضویت از ناظر به دائم را دریافت کند و انتظار می رود در این سفر گام های رو به جلو و پرسرعت در مسیر تغییر عضویت برداشته شود.
لازم به ذکر است سازمان همکاری شانگهای به عنوان یک نهاد با نفوذ همکاریهای منطقهای، سازمانی میاندولتی است که در سال ۲۰۰۱ با هدف همکاریهای چندجانبه امنیتی، اقتصادی و فرهنگی از سوی رهبران چین، روسیه، قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان و ازبکستان تشکیل شد.
مغولستان در سال ۲۰۰۴ و یک سال بعد ایران، پاکستان، هند و افغانستان در سال ۲۰۰۵ و بعد از آن نیز بلاروس به عنوان عضو ناظر به این سازمان ملحق شدند. هند و پاکستان از تابستان ۲۰۱۶ به عضویت دائم این سازمان درآمدند. در حال حاضر ایران، مغولستان، افغانستان و بلاروس اعضای ناظر این سازمان را تشکیل میدهند.
اکنون سازمان همکاری شانگهای دارای هشت عضو دائم شامل کشورهای هند، قزاقستان، چین، قرقیزستان، پاکستان، روسیه، تاجیکستان و ازبکستان است. چهار کشور افغانستان، بلاروس، ایران و مغولستان نیز به عنوان عضو ناظر و ۶ کشور جمهوری آذربایجان، ارمنستان، پادشاهی کامبوج، نپال، ترکیه و سریلانکا نیز از شرکای گفتوگوی آن به شمار میروند.
پروسه عضویت دائم ایران چقدر زمان می برد؟
برای پذیرش عضو جدید در سازمان شانگهای باید همه اعضا رای موافق داشته باشند و از جهت اداری و حقوقی هم باید شرایط و مقررات دوجانبه میان سازمان و کشور متقاضی عضویت فراهم و حدود ۲۸ سند حقوقی میان طرفین امضا شود. البته با توجه به اینکه روسیه و چین قدرتهای تعیینکننده در سازمان همکاری شانگهای هستند، پذیرش عضو جدید در این سازمان به موافقت این دو کشور بستگی دارد.
در پیوند با روند عضویت ایران در شانگهای باید به این نکته اشاره کرد که در سال ۲۰۰۵ سه کشور ایران، هند و پاکستان به عنوان اعضای ناظر به این سازمان پیوستند و هند و پاکستان در سال ۲۰۱۷ به عضویت دائم آن درآمدند.
ایران نیز در سالهای ۲۰۰۶ و ۲۰۱۵ درخواست عضویت دائم را ارائه کرد. از آنجایی که قبول درخواست هر کشوری نیازمند موافقت همه اعضای سازمان همکاری شانگهای است، ایران به علت مخالفت تاجیکستان و ازبکستان تا مدتها نتوانست به عضویت آن درآید.
بنابراین ایران بیش از یک دهه در تلاش بود تا به عنوان عضو دائم این سازمان به رسمیت شناخته شود؛ تغییر جایگاهی که مستلزم تصمیمگیری و موافقت هم اعضای سازمان بود.
«علی شمخانی» دبیر شورای عالی امنیت ملی ۲۰ مرداد ماه ۱۴۰۰ در صفحه توئیتر خود نوشت: «خوشبختانه موانع سیاسی برای عضویت ایران در پیمان شانگهای برداشته شده و با طی تشریفات فنی، عضویت ایران نهایی خواهد شد.» اما اینکه این تشریفات فنی چقدر زمان میبرد، جای بحث و بررسی دارد.
از نگاه ناظران، پیوستن به اعضای دائمی پیمان شانگهای یک پروسه طولانی است و تهران باید به همه اسناد پذیرفته شده توسط سازمان همکاری شانگهای ملحق شود. در واقع مجلس شورای اسلامی باید ورود کشورمان به سازمان مزبور و همه این اسناد را تائید کند و این کار چند سال طول خواهد کشید.
بر اساس آییننامه داخلی سازمان همکاری شانگهای، فرآیند عضویت دائم یک فرآیند زمانبر و وقتگیری است که تجربه هند و پاکستان در سال ۲۰۱۷ نشان داد این پروسه ممکن است حداقل دو تا سه سال طول بکشد. دولت سیزدهم در صورت سرعتبخشی به تصویب اسناد، در بهترین حالت در سال آخر عمر خود میتواند، عضویت دائم ایران را در شانگهای رقم بزند.
اگر چه ایران برای این مساله بیش از یک دهه منتظر ماند، اما باید مدت دیگری - دو یا سه سال و شاید بیشتر- منتظر بماند تا روند عضویت کاملش در سازمان همکاری شانگهای تکمیل شود. البته دیدگاه خوشبینانهای نیز وجود دارد که معتقد است تا سال آینده روند عضویت دائم ایران کامل خواهد شد.
در این زمینه «ژانگ مینگ» و «ولادیمیر نوروف» دبیران جدید و قدیم سازمان همکاری شانگهای اردیبهشتماه امسال در جمع خبرنگاران اعلام کردند که ایران میتواند از سال ۲۰۲۳ در صورتی که به همه تعهداتش عمل کند به عضویت کامل سازمان همکاری شانگهای (SCO) درآید.
چرا عضویت دائم در شانگهای اهمیت دارد؟
از نگاه ناظران اینکه ایران به عضویت دایم سازمان همکاری های شانگهای درآمده، یک مزیت و فرصت مغتنمی برای هر دو طرف است.
این تغییر جایگاه می تواند نقطه آغاز استراتژی عملگرایانه نگاه به شرق در سیاست خارجی جمهوری اسلامی باشد. از طرفی کشورهای عضو و ناظر سازمان همکاری شانگهای مجموعا بیشترین تولیدکننده و مصرفکننده انرژی در جهان هستند که با مساحتی در حدود یک چهارم سطح خشکیهای زمین و حدود نیمی از جمعیت جهان، عملا موجب بر هم خوردن جهان تک قطبی مطلوب آمریکا و ایجاد توازن قدرت در جهان چند قطبی شدهاند؛ مواردی که به وزن سیاسی تهران در جهان خواهد افزود.
کارشناسان بر این باورند حضور ایران به عنوان عضو دایم در این سازمان با توجه به فعالیت ها و همکاری های گسترده اعضای آن در حوزههای سیاسی، امنیتی، اقتصادی، بازرگانی، پولی- بانکی، انرژی و فرهنگی قطعا فضای مناسبتری را برای تعاملات بینالمللی ایران فراهم خواهد آورد.
هدف اصلی تشکیل سازمان شانگهای با توجه به ایفای نقش اصلی روسیه و چین در آن، برقراری موازنه در برابر نفوذ آمریکا و ناتو در منطقه است که اگرچه هنوز یک معاهده دفاعی چندجانبه بهشمار نمیرود اما توانسته در بسیاری از معادلات منطقهای و جهانی نقش موثری ایفا کند.
همچنین مشارکت ایران در همکاریهای سیاسی کشورهای سازمان همکاری شانگهای ممکن است برای روابط سازمان همکاری شانگهای با جهان اسلام، در درجه اول از طریق سازمان همکاری اسلامی و همچنین از طریق ارتباط با سازمانهای اسلامی فعال در کشورهای مختلف مفید باشد و ایران نیز می تواند از این طریق در حل و فصل مناقشات منطقه ای مشارکت سازنده داشته باشد.
علاوه بر این استفاده از ظرفیت های اقتصادی ایران به ویژه برای امنیت انرژی می تواند برای کشورهای سازمان همکاری شانگهای مفید باشد.
ایران دارای نفت (جایگاه پنجم جهان)، گاز (دوم) است. این کشور توسعه یافته ترین شبکه راه آهن و بزرگراه را در منطقه دارد که با اکثر کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای در ارتباط است. در سال های اخیر، بنادر به ویژه در خلیج فارس به طور فعال نوسازی شده اند. از نظر استراتژیک نیز ایران موقعیت جغرافیایی مهمی داشته و از طریق خلیج فارس به بازارهای جهانی و منطقه میادین نفت و گاز و از طریق خزر - به کشورهای آسیای مرکزی، به ماوراء قفقاز دسترسی دارد.
البته حضور ایران در سازمان همکاری شانگهای می تواند متنوع ترین پیامدها را داشته باشد. ایران به عنوان یک کشور با سیستم حمل و نقل توسعه یافته به عنوان منبع انرژی برای اعضای سازمان همکاری شانگهای از نظر اقتصادی سودمند است.
ایران از ابتدای دهه ۹۰ اقتصاد خود را بر مبنای بازاری توسعه داده و سیاست جذب سرمایه گذاری خارجی را در پیش گرفته است و از نظر اقتصادی، حضور ایران می تواند به ایجاد بازار مشترک هم در چارچوب سازمان همکاری شانگهای و هم در کشورهای آسیای مرکزی کمک کند.
در مجموع، با عنایت به منافعی که با عضویت کامل ایران نصیب تهران می شود، به جرات می توان این رخداد را یکی از بزرگترین دستاوردهای دولت سیزدهم در این عمر نسبتاً کوتاه دانست؛ رخدادی که باعث شده تا دریچه های تازه ای چون الحاق ایران به «بریکس» پیش روی ایران باز شود.
