به گزارش خبرنگار سینمایی ایران اکونومیست، جلوه های ویژه میدانی یکی از کلیدی ترین اجزا و مهمترین عناصر سینما و تولید فیلم محسوب می شود. در جهان امروز جلوه های ویژه میدانی پیشرفت های مداوم و پرشتابی را تجربه کرده و به موازات آن خروجی و کیفیت تولیدات آثار افزایش یافته است.
جلوه های ویژه میدانی گستره متنوع و متعددی از وقایع را دربرمی‌گیرد؛ از فرو افتادن یک برگ از درخت تا انفجارهای بزرگ در میدان جنگ؛ البته که در نهایت آنچه به صورت عام از جلوه های ویژه میدانی تصور می کنیم و آنچه بیشتر به چشم می آید همین جلوه های برجسته ای چون انفجار و آتش و دود است.
اجرای جلوه‌های ویژه میدانی در سینمای ایران کار سختی است چراکه به دلیل کاستی‌های سخت افزاری و خلاهای تجهیزاتی جنبه‌های پرتنش، حساس و پرفشاری دارد. یکی از گلایه های پرتکرار فعالان جلوه های ویژه میدانی به بروکراسی فرسایشی کسب مجوز بازمی گردد؛ موضوعی که باید ریشه آن را در حادثه اوایل دهه ۹۰ بازیابی کرد.
انجمن جلوه های ویژه میدانی پس از انقلاب با حضور سه عضو تاسیس شد و از ابتدا در روند اجرایی این انجمن مشکل وجود نداشت و کارهایی بود که از سوی سپاه پاسداران پشتیبانی و مهمات و مواد تهیه می شد تا زمانی که در شهرک سینمایی اتفاق تلخی افتاد و جواد شریفی‌راد مرحوم شد (در روز چهارشنبه ۱۸ دی ماه ۱۳۹۲ فیلمبرداری فیلم معراجی‌ها به کارگردانی مسعود ده‌نمکی با حادثه ای تلخ همراه شد. جواد شریفی راد قصد داشت با استفاده از بنزین، یک انفجار بزرگ ایجاد کند. این انفجار ایجاد شد و ترکش های اتومبیل منفجر شده به اتومبیل جواد شریفی که در نزدیکی محل انفجار پارک بود اصابت کرد. در اثر این حادثه جواد شریفی که در نزدیکی اتومبیل بود به همراه عباس رنجبر مدیر شهرک سینمایی دفاع مقدس کشته شدند).
روند طولانی کسب مجوز بلای جان فعالان جلوه‌های ویژه میدانی
پس از این حادثه روند کسب مجوز اجرای جلوه های ویژه میدانی شدت بیشتری یافت و نهادهای متعددی در این عرصه ورود کرده و ناظر اجرای آن شدند؛ موضوعی که البته برخی آن را اقدامی مثبت تلقی می کردند، همچنان که حسن راستگو طراح و مجری جلوه‌های ویژه سریال تلویزیونی عملیات ۱۲۵ (مسعود آب پرور ۱۳۸۹) در تایید این موضوع به خبرنگار ایران اکونومیست گفت: این نظارت خوب بود چرا که کار با مهمات جنگی بود.
از سوی دیگر اما فعالان دیگر این عرصه این روند را روندی فرسایشی و ناامیدکننده می خوانند که نیاز به بازنگری و تجدیدنظر دارد؛ رضا ترکمان طراح و مجری جلوه‌های ویژه فیلم سینمایی حوالی اتوبان (سیاوش اسعدی ۱۳۸۷) عقیده دارد: اگرچه امروز کار راحت تر شده است اما هنوز هم این پروسه طولانی است همچنان که مشکلاتی که در ایران وجود دارد در سایر کشورها برای تهیه مواد و پروسه تهیه تجهیزات وجود ندارد و این درحالی است که در سال گذشته برخی از روندهایی که باید برای گرفتن مجوز طی می شد، برداشته شده است.
حمید رسولیان طراح و مجری جلوه‌های ویژه فیلم سینمایی به نام پدر (ابراهیم حاتمی‌کیا ۱۳۸۴) هم عقیده دارد: ما خودمان می توانیم نیازهای خودمان را برطرف و مرتفع سازیم اما به شرطی که دست ما را باز بگذارند؛ نباید زیر ذره بین نگاه های حفاظتی باشیم چرا که همکاران من کاملا تعریف شده و مشخص کارشان را انجام می دهند. ولی متاسفانه با ما با نگاه ها و سختگیری های نظامی رفتار می شود.
طراح و مجری جلوه‌های ویژه مجموعه هیولا (مهران مدیری ۱۳۹۸) افزود: این درحالی است که چرخ فرهنگی-هنری این حرفه با کمک همین چند نفر محدود در این عرصه می چرخد وگرنه اگر سیستم هم به ما اعتماد نداشته باشد، چه کسی قرار است که در حوزه کار کند؟ سیستم ناکارآمد اداری ما باعث می شود که در مورد موضوعات بسیار کند عمل شود و بعضا دو تا سه ماه طول می کشد که مجوز کاری صادر شود در حالی که کارهای سینما روزانه است و سینما نیاز دارد که کارهایش روزانه رفع شوند و این زمانبری معضلات بسیاری را ایجاد می کند.
عباس شوقی طراح و مجری جلوه‌های ویژه فیلم سینمایی بوی پیراهن یوسف (ابراهیم حاتمی کیا ۱۳۷۴) نیز یادآور شد: برای فیلمی که یک روز کار دارد و یک چاشنی برای صحنه‌ای لازم است و قرار است یک نفر تیر بخورد پروسه طولانی از کسب مجوز لازم است. ضمن این‌که خرید مواد بسیار سخت و زمان‌بر است.
وی خاطرنشان کرد: در کشورهای دیگر که کار می‌کنیم این مشکلات وجود ندارد، باران را یک کمپانی می‌دهد، مه را کمپانی دیگر و انفجار را جای دیگر اما ما در ایران هم تولید می‌کنیم و می‌سازیم و هم اجرای صحنه را انجام می‌دهیم.
جلوه‌های ویژه میدانی هنر مهجور در سینمای ایران است
یکی دیگر از گلایه‌های فعالان جلوه‌های ویژه میدانی در ایران عدم توجه به این حرفه و اهمیت آن در خروجی تولیدات سینمایی است. بر این اساس ایمان کرمیان طراح و مجری جلوه‌های ویژه فیلم سینمایی یدو (مهدی جعفری ۱۳۹۹) عقیده دارد: برعکس همه جای دنیا، در داخل کشور بهایی به این حرفه داده نشده است و نادیده گرفته می‌شود. در ایران ما برای جلوه‌های ویژه سینمایی با سختی‌های فراوانی روبرو هستیم. از روز اولی که برای یک فیلم دعوت می‌شوید و درخواست مواد مشخصی را می‌کنید روزهای ابتدایی به شما قول مساعدت می‌دهند اما کار جلوه‌های ویژه را می‌گذارند در آخرین پلان‌ها و به دلایل مختلف کارشکنی می‌کنند. ضمن این‌که این زمان نامناسب، بخشی از نادیده گرفتن کار ماست؛ در مورد مواد به شما می‌گویند یک کار بکنید دیگر؛ و مسائل کیفی را برای یک خروجی خوب در نظر نمی‌گیرند.
عباس شوقی طراح و مجری جلوه‌های ویژه مجموعه ارمغان تاریکی (جلیل سازمان ۱۳۸۹) هم معتقد است: جلوه‌های ویژه در ایران کاملا متکی به افراد است؛ همکاران ما تلاش می‌کنند که به کمک دانش و وسع خودشان شخصیتی به این رشته در سینمای ما بدهند آن‌هم به‌رغم پشتوانه‌ای که برای جلوه‌های ویژه در ایران وجود ندارد.
وی عقیده دارد: تنها رشته‌ای که محدودیت‌های زیادی برای آن ایجادشده جلوه‌های ویژه بوده است درحالی‌که در رشته‌های دیگر همکاری و مساعدت‌هایی چون اعطای وام و ... محقق شده است اما در کار ما کسی دغدغه این را ندارد که ما چه چیزهایی لازم داریم. ما در این سال‌ها حتی نتوانسته‌ایم جایی را بگیریم که مواد بسازیم و مواد تولید کنیم و کمپانی که تولید مواد برای جلوه‌های ویژه داشته باشد را نداریم. ما باید همه این‌ها را بسازیم و این سختی کار را دوچندان می‌کند.
حمید رسولیان نیز عقیده دارد: دغدغه بسیار زیاد است و دوستان فعال در عرصه جلوه‌های ویژه همه این درگیری ها را دارند و هیچ کدام نیستند که در یک امنیت شغلی به سر ببرند؛ مدیران و طراحان جلوه‌های ویژه با این که سخت‌ترین کار در سینما را برعهده دارند اما کمترین حمایت از آنها می شود. من و همکاران با این که تعداد زیادی نیستیم و کمتر از ۱۰ نفر هستیم که در این عرصه فعالیم اما بی مهری های زیادی را تحمل می کنیم.
مکفی‌نبودن و دیرپرداخت دستمزد؛ گلایه پرتکرار فعالان جلوه‌های ویژه میدانی
در این راستا ایمان کرمیان طراح و مجری جلوه‌های ویژه فیلم سینمایی مغزهای کوچک زنگ زده (هومن سیدی ۱۳۹۶) به ایران اکونومیست گفت: دستمزد و دیرکرد دستمزد، یکی از مهمترین مشکلات جلوه‌های ویژه در ایران است. حتی بعضاً دو سال پس از انجام کار دستمزد را نمی‌دهند. این حرفه، پایین‌ترین دستمزد را در سینما دارد و برخی به همکاران ما اعتراض می‌کنند که چرا هم‌زمان ۵ کار را باهم انجام می‌دهید؟ وقتی اجاره خانه و هزینه زندگی چند برابر شده است، چگونه می‌توان با یک کار و همان دستمزد سابق ادامه داد؟ درحالی‌که احترام و اهمیتی برای جلوه‌های ویژه قائل نیستند. هم‌زمان توقع دارند که شما بهترین کار را ارائه دهید.
وی همچنین گفت: ما در کشورهایی چون سوریه، لبنان، ارمنستان، ازبکستان، آذربایجان، قطر و... حدود ۱۰ برابر ایران دستمزد می‌گیریم؛ اما باز در مقابل مدیرانی که مثلاً از فیلیپین استخدام می‌کنند دستمزد ما کمتر است. با این حال برای ما احترام ویژه‌ای قائل هستند.
طراح و مجری جلوه‌های ویژه فیلم سینمایی ایستاده در غبار (محمدحسین مهدویان ۱۳۹۴) ابراز کرد: جلوه‌های ویژه میدانی ما حتی یک سر و گردن از فیلم‌های منطقه و سطح کیفی آنان بالاتر است؛ من و همکارانم می‌رویم و برای بسیاری از کشورهای منطقه کار جلوه‌های ویژه انجام می دهیم. آنها هم پیشتر متصدیان این حرفه را از ایتالیا و فرانسه و... می‌آوردند و هزینه‌هایشان بسیار بالا بود اما امروز چون دستمزد مدیران جلوه‌های ویژه ما از آن کشورها کمتر است آنها تمایل دارند با جلوه کاران ایرانی همکاری کنند.
رضا ترکمان طراح و مجری جلوه‌های ویژه فیلم سینمایی حوالی اتوبان (سیاوش اسعدی ۱۳۸۷) افزود: هم تولید در کشور کمتر و هم کارکردن خارج از ایران به لحاظ اقتصادی و دستمزدها و پرداخت ها بسیار متفاوت از ایران است؛ ضمن این که امکاناتی که در این کشورها وجود دارد قابل مقایسه با ایران نیست.
مجریان جلوه‌های ویژه میدانی وسایل کار خود را می‌سازند
کرمیان طراح و مجری جلوه‌های ویژه فیلم سینمایی ویلایی‌ها (منیر قیدی ۱۳۹۵) با اشاره به تولیدات فعالان عرصه جلوه‌های ویژه میدانی اظهار کرد: اکثر تجهیزات فنی جلوه‌های ویژه در ایران را خودمان می‌سازیم و بخشی را می‌خریم. برخی از تولیدکنندگان فیلم‌ها، هزینه را می‌دهند و برخی دیگر خیر. مثلاً تجهیزات باران و برف را خودمان ساخته‌ایم.
ترکمان طراح و مجری جلوه‌های ویژه مجموعه تلویزیونی (بچه مهندس ۱۳۹۸) تصریح کرد: زمانی که در کشور ترکیه کار می‌کردم اسلحه ای داشتند که مخصوص جلوه های ویژه میدانی بود یعنی این اسلحه ساخته شده که در سینما استفاده شود و آتش دهنه داشت، شلیک می کرد و پوکه بیرون می انداخت ولی ما چنین چیزی را نداریم. برای تهیه این ابزار، این شرکت‌ها محصول مورد نیازشان را به کارخانه‌ای در فرانسه سفارش می دهند و آنها برایشان چیزی که می خواهند را متناسب با سیستمشان می زنند.
وی در پاسخ به این پرسش که چرا چنین تجهیزاتی در ایران خریداری نمی‌شوند، توضیح داد: زیرا هزینه اش بسیار بالاست و هزینه ای که ما باید به ریال برای خرید با دلار پرداخت کنیم بسیار زیاد است. بر این اساس بیشتر موضوعات این موضوع اعم از نامه نگاری و ... از مشکلات مالی سرچشمه می گیرد. اگر ما بخواهیم چنین چیزی را تهیه کنیم از عهده شخص برنمی آید و باید یک سازمان و نهاد (مثلا سازمان سینمایی) متولی آن باشد.
انجمن جلوه های ویژه میدانی عملا فاقد فایده است
حسن راستگو طراح و مجری جلوه‌های ویژه میدانی سریال هوش سیاه ۲ (مسعود آب پرور ۱۳۹۲) درباره خلاهای حرفه‌ای و انجمن جلوه‌های ویژه میدانی گفت: مباحث بازنشستگی و بیکاری در انجمن جلوه‌های ویژه میدانی وجود ندارد؛ هیچ بودجه‌ای نداریم ضمن این که در سالهای اخیر هیچ یک از اعضا حق عضویت نداده‌اند و به نوعی این انجمن، انجمنی فرمالیته است.
طراح و مجری جلوه‌های ویژه سریال تلویزیونی عملیات ۱۲۵ (مسعود آب پرور ۱۳۸۹) با اشاره به مشکلات انجمن جلوه های ویژه میدانی یادآور شد: یکی از مباحثی که حول محور انجمن وجود دارد این است که انجمن جلوه‌های ویژه میدانی در جایی ثبت نشده است و صحبتی وجود دارد مبنی بر این که باید در وزارت کار ثبت شود که هنوز این اتفاق نیفتاده است؛ اما برخی از دوستان ناراضی هستند که چرا ما باید زیر نظر وزارت کار باشیم و چرا نباید زیر نظر وزرات ارشاد باشیم. با توجه به این موضوع در حال حاضر حمایتی از خانه سینما هم نداریم.
راستگو خاطرنشان کرد: امروز انجمن جلوه های ویژه میدانی پشتوانه مالی ای ندارد و تا پیش از صندوق اعتباری هنر هم حمایتی وجود نداشت. پس از تاسیس صندوق اعتباری هنر امیدوار به حمایت هنرمندان به واسطه این صندوق بودیم که البته ارقام این صندوق هم حمایتی نبود چرا که یک میلیون و دومیلیون تومان با این وضعیت معیشتی هم در نهایت دردی را دوا نمی کرد.
طراح و مجری جلوه‌های ویژه سریال تلویزیونی لژیونر (مسعود آب پرور ۱۳۹۵) اظهار داشت: یکی دیگر از مشکلات ما در انجمن جلوه های ویژه میدانی این است که مباحث بازنشستگی و بیکاری در انجمن ما وجود ندارد؛ خود من عضو هیئت مدیره و خزانه دار این انجمن هستم اما هیچ بودجه ای نداریم ضمن این که در سالهای اخیر هیچ یک از اعضا حق عضویت نداده اند و به نوعی این انجمن، انجمنی فرمالیته است.
آموزش، نیاز پایه و اصلی فعالان عرصه جلوه‌های ویژه میدانی است
آرش آقابیک نیز در گفت‌وگو با خبرنگار سینمایی ایران اکونومیست و در توضیح مصائب طراحی و اجرای جلوه‌های ویژه میدانی در سینمای ایران بیان کرد: ما در بحث جلوه‌های ویژه میدانی در ایران کلاً تمام ابزار و ادواتمان را خودمان درست می‌کنیم و این موضوع در مقایسه با کشورهای دیگر که آنها شرکت‌هایی را دارند که تمام ابزار را برایشان تهیه می‌کنند، بر کیفیت کار اثرگذار است و باعث می‌شود که کشورهای دیگر خروجی را به صورتی استاندارد و اصولی‌تر اجرا کنند.
طراح و مجری جلوه‌های ویژه فیلم سینمایی سگ کشی (بهرام بیضایی ۱۳۷۹) تاکید کرد: برای پیشرفت بحث آموزش‌ها مهم این است که کارگاه‌های تخصصی را بین عوامل سینما برگزار کنیم. وقتی کارگردان از کار ما شناختی ندارد، خروجی آن خوب نخواهد بود؛ ضمن این‌که جلوه‌های ویژه ارتباط مستقیمی با این موضوع دارد که نویسنده اثر تا چه حد دستش باز است که بنویسد و این از متن شروع می‌شود.
وی افزود: در نتیجه نیاز به کارگاه‌هایی داریم که من خودم و تخصصم را به حوزه‌های دیگر معرفی کنم. جلوه‌های رایانه ای و جلوه‌های میدانی در حال رشد هستند و این رشد را با وجود امکانات کم در صنعت سینمای خودمان هم شاهد هستیم. در نتیجه بهتر است به این سمت برویم که آموزش بدهیم؛ آموزشی که در خود بدنه سینما رخ بدهد و بین عوامل مختلف فیلم برگزار شود که خروجی خوبی داشته باشیم.
طراح و مجری جلوه‌های ویژه فیلم سینمایی شنای پروانه (محمد کارت ۱۳۹۸) با اشاره به فقدان آموزش در باب جلوه‌های ویژه میدانی تصریح کرد: ما آموزش تخصصی نداریم؛ من در این دو دهه که کار کرده‌ام هرگز این‌گونه نبوده که مثلاً فیلم‌بردارها یا صدابرداران را جمع کنیم و به‌صورت تخصصی صحبت کنیم. ما در دانشگاه چیزی به نام آموزش جلوه‌های ویژه نداریم و البته این موضوعی جهانی است؛ ما در کار یاد می‌گیریم چه کنیم و این دانش تجربی است و در مورد جلوه‌های ویژه چیزی به اسم آموزش تخصصی یا کتابی که بخواهد این را آموزش بدهد، نداریم.
طراح و مجری جلوه‌های ویژه فیلم سینمایی سنتوری (داریوش مهرجویی ۱۳۸۹) اظهار داشت: در کل صنعت سینمای ما کمتر از ۱۰ نفر متخصص جلوه‌های ویژه داریم و این خوب نیست و به ا فراد تازه‌وارد نیاز داریم تا برای این حرفه خونی تازه به رگ‌های سینما تزریق کنیم. باید این آموزش را بدهیم که افراد بتوانند این چرخه را بگردانند.
شرکت‌های دانش بنیان تخصصی در جلوه‌های ویژه میدانی نیاز به مشورت با متخصصان امر دارند
عباس شوقی طراح و مجری جلوه‌های ویژه مجموعه ارمغان تاریکی (جلیل سازمان ۱۳۸۹) نیز در پاسخ به این پرسش ایران اکونومیست که شرکت‌های دانش بنیان که در سالهای اخیر به تامین تجهیزات جلوه‌های ویژه میدانی ورود پیدا کرده‌اند تا چه اندازه در این عرصه موفق هستند، گفت: شرکت‌های دانش‌بنیان اگر حرفه‌ای باشند باید به کسانی که در این زمینه تخصص و تجربه بسیار دارند مراجعه کرده و مشورت بگیرند وقتی نمی‌گیرند یعنی مسیر را به‌غلط می‌روند. درصورتی‌که سایر کشورها از تجربه ما استفاده می‌کنند. درنهایت باید بگویم همین‌که در کار ما دخالت نکنند کار ما را صحیح‌تر پیش می‌برد.
ایمان کرمیان طراح و مجری جلوه‌های ویژه فیلم سینمایی اشنوگل (علی سلیمانی، هادی حاجتمند ۱۳۹۵) در توضیح این مطلب که کیفیت کاری شرکت‌های دانش بنیانی که ظاهرا برای تولید و تجهیز ملزومات جلوه‌های ویژه میدانی فعال شده‌اند، اظهار داشت: اصلا اطلاعی از شکل گیری چنین شرکت هایی ندارم؛ هیچ کس در این باره با من تماس یا ارتباطی برقرار نکرده است و تاکنون چنین چیزی را نشنیده ام.
وی افزود: ضمن این که اگر حقیقتا چنین کاری را کرده اند چرا تا به حال با ما ارتباطی نگرفته اند و از ما نپرسیده اند که نیاز ما چیست یا حجم کارمان به چه ترتیب است. درخواست های ما چه هست و اساسا توجه دارند که ما با چه چیز کار می کنیم یا نمی کنیم؟
