مصطفی قانعی، رئیس کمیته علمی ستاد ملی مقابله با کرونا در وبینار بررسی وضعیت تولید واکسن کرونا در کشور‌ها و ارائه توانمندی کشور ایران در تولید آن که در فرهنگستان علوم پزشکی برگزار شد، اظهار کرد: در حال حاضر در دنیا بیش از ۱۱ واکسن کرونا در فاز سه بالینی و دو واکسن فایزر و بایون تک و مدرنا در داخل آمریکا و برخی کشور‌ها تاییدیه گرفته اند. ایران نیز در فاز یک بالینی اولین واکسن کرونای خود قرار دارد.
او افزود: در حال حاضر بیش از ۱۷۱ مطالعه پیش بالینی در حوزه واکسن در دنیا در حال انجام است و ۲۱ مطالعه در فاز یک، ۲۲ مطالعه در فاز ۱.۲، سه مطالعه در فاز دو، ۴ مطالعه در فاز ۲.۳ و افزون بر ۱۱ مطالعه نیز در فاز ۳ قرار دارند. اگر ۱۰۰ مطالعه پیش بالینی وارد فاز سه بالینی شوند، حجم انبوهی از واکسن ساز‌ها را در سال آتی در دنیا خواهیم داشت که در تاریخ بشریت بی سابقه است که به این میزان واکسن ساز آن هم با تمرکز بر یک بیماری داشته باشیم.
واکسن‌های کرونا در دنیا بر چه پایه‌ای کار می‌کنند؟
دبیر ستاد توسعه زیست فناوری معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری یادآور شد: تمام واکسن ساز‌ها در دنیا اصولا بر ۴ پایه کار می‌کنند. برخی مجموعه‌ها بر پایه ویروس کامل (ویروس غیرفعال شده و یا ضعیف شده)، تعدادی بر پایه ناقل ویروسی (تکثیر شونده و غیرتکثیر شونده)، در حال حاضر بیش از ۱۶ مجموعه بر پایه اسید نوکلئیک (DNA و RNA) و حتی ۲۰ مجموعه نیز بر پایه پروتئین پایه (زیرواحد پروتئینی و ذرات شبه ویروسی) فعالیت دارند.
قانعی ادامه داد: از بین مدل‌های راه یافته به فاز بالینی در دنیا، ۱۶ درصد تک دوز، ۵۷ درصد دو دوز و دو درصد نیز ۳ دوز تزریق می‌شوند. از بین واکسن‌هایی که دو دوز تزریق می‌شوند، ۸ درصد از آن‌ها در فاصله ۱۴ روز، ۲۰ درصد در فاصله ۲۱ روز و ۲۹ درصد نیز در فاصله ۲۸ روز باید تزریق شوند. تا کنون و از بین واکسن‌های کرونای تحت مطالعه، ۵ درصد به شکل خوراکی و ۸۵ درصد به صورت تزریقی استفاده می‌شوند.
کدام کشور‌ها و شرکت‌ها عمده‌ترین تولید کننده واکسن هستند؟
او اضافه کرد: بر اساس منابع مجله نیچر، کشور‌های آمریکا، انگلستان، هند، نروژ، فرانسه، چک، هلند، بلژیک، چین، سوییس، ژاپن، روسیه و چند کشور دیگر و شرکت‌های آکسفورد-آسترازنکا، سانوفی-جی اس کی، نوواوکس، فایزر، جانسون اند جانسون/ جانسن، کیوروک، واکسارت، انستیتو سرم، باهارات، گاملیا، سینوفارم و چند شرکت دیگر، تولید کننده عمده واکسن در دنیا هستند و ایران نیز برنامه تولید انبوه واکسن توسط شرکت‌های داخلی را دارد. در پایگاه یونیسف، ایران نیز یکی از کشور‌های تولید کننده واکسن مطرح شده است.
میزان پیش فروش واکسن در دنیا
عضو پیوسته فرهنگستان علوم پزشکی گفت: تا کنون شرکت آکسفورد-آسترازنکا حدود ۳.۲ میلیارد دوز، جانسون و جانسون حدود ۱.۳ میلیارد دوز، نواواکس حدود ۱.۴ میلیارد دوز، سانوفی/ جی اس کی حدود ۱.۲۳ میلیارد دوز، فایزر بیون تک حدود ۱.۳ میلیارد دوز، مدرنا حدود ۷۸۰ میلیون دوز، سینوواک حدود ۲۶۰ میلیون دوز، اسپوتنیک وی ۳۴۰ میلیون دوز و شرکت کیوروک ۴۱۰ میلیون دوز از واکسن خود را پیش فروش کرده اند.
قیمت‌های پایه واکسن‌های کرونا چقدر است؟
رئیس گروه آینده نگری و نظریه پردازی و رصد کلان سلامت فرهنگستان علوم پزشکی افزود: قیمت پایه واکسن‌های خارجی متفاوت است. به عنوان نمونه قیمت پایه واکسن مدرنا بین ۲۵ تا ۳۷ دلار، سینوواک ۱۳ تا ۲۹ دلار، سانوفی ۱۰ دلار و آکسفورد-آسترازنکا ۴ دلار است و سایر واکسن‌ها نیز قیمت پایه ۱۰ تا ۱۶ دلار گذاشته اند.
دولت‌ها عمده تامین کننده منابع مالی ساخت واکسن هستند
او تصریح کرد: کشور‌ها بر اساس نوع واکسن، میزان تولید و قیمت آن، واکسن مورد نیاز خود را انتخاب و تامین می‌کنند. ایران شاید حدود سه تا ۴ ماه از واکسن ساز‌های پیشرو دنیا عقب‌تر باشد، چون در فاز یک بالینی قرار دارد، اما آن‌ها در فاز سه هستند. در تمام تولید کنندگان واکسن در دنیا، عمده تامین کننده منابع مالی، دولت‌ها هستند و واکسن را پیش خرید کرده اند البته موسسات غیر انتفاعی و نهاد‌های خصوصی و غیردولتی نیز در این زمینه مشارکت دارند.
قانعی یادآور شد: سازمان جهانی بهداشت کشور‌ها را بر اساس درآمد پایین، متوسط و پردرآمد تقسیم می‌کند. مجموعه کوواکس حدود ۱۰ درصد از واکسن‌های جهان را پیش خرید کرده، اما سایر کشور‌ها به سهم خودشان نیز واکسن خریده اند. آمریکا ۱۴ درصد، اتحادیه اروپا ۲۱ درصد، اندونزی ۴.۷ درصد و برزیل ۲.۷ درصد از واکسن‌های جهان را پیش خرید کرده اند. ۷۰۰ میلیون دوز واکسن توسط کوواکس، یک و نیم میلیارد دوز توسط هند و سایر کشور‌ها نیز مقدار‌های متفاوتی واکسن پیش خرید کرده اند. در مجموع تا کنون ۷ میلیارد و ۲۵۰ میلیون دوز واکسن کرونا از تولید کنندگان واکسن پیش خرید شده است.
پیش بینی‌ها از ساخت واکسن در سال‌های آینده
او افزود: پیش بینی می‌شود که در نیمه اول سال ۲۰۲۱ حدود ۷.۷ میلیارد دوز تقریبا معادل جمعیت دنیا، در نیمه دوم سال ۲۰۲۱، حدود ۱۲ میلیارد دوز و در سال ۲۰۲۲ حدود ۲۸ میلیارد دوز واکسن کرونا در دنیا تولید شود. شهریور یا سال آینده در همین زمان شاید مشکل تامین واکسن در کشور نداشته باشیم بلکه احتمال مازاد واکسن در داخل کشور نیز وجود دارد.
رشد شتابان تولید واکسن در دنیا
عضو کمیته علمی ستاد ملی کرونا یادآور شد: مقاله‌ای اخیرا در مقاله نیچر چاپ شده که نشان دهنده رشد علم و تکنولوژی در شرایط کنونی جهان است. سال ۱۸۸۰ در دنیا برای ساخت واکسن تیفویید اقداماتی شروع شد، اما ۱۰۰ سال طول کشید تا واکسن آن ساخته شد و یا برای ساخت واکسن هپاتیت حدود ۱۰ تا ۱۵ سال زمان به طول انجامید، اما علم بشریت، توانمندی فناوری و مدل مصرف اورژانسی باعث شد تا در کمتر از یک سال، واکسن کرونا ساخته شود که نشان دهنده توسعه ساخت واکسن در جهان امروز است.
تاییدیه‌های محلی و بین المللی واکسن ها/ کشور‌های همسایه تاییدیه محلی دارند نه بین المللی
او ادامه داد: برای تزریق واکسن، دو نوع تاییدیه داریم. یک نوع تایید مربوط به سازمان غذا و داروی آمریکا و سایر کشور‌های صاحب رگولاتوری در سطح ملی و محلی است. تقریبا همه واکسن‌هایی که تا کنون تاییدیه‌های محلی برای تزریق گرفته اند، در فاز سه بالینی هستند. شبهه‌ای پیش آمده که به عنوان نمونه عربستان، امارات و بحرین الان واکسن فایزر را خریداری کرده و به مردمش تزریق می‌کند، اما این تزریق با تاییدیه محلی انجام می‌شود نه با تاییدیه بین المللی.
استاد دانشگاه علوم پزشکی بقیه الله (عج) یادآور شد: دیروز واکسن آکسفورد-آسترازنکا نیز در انگلیس برای تزریق تاییدیه گرفت. تمام واکسن‌های موجود هنوز در مرحله فاز سه بالینی قرار دارند و مطالعه آن‌ها تمام نشده، اما برخی آن‌ها توانسته اند تاییدیه‌های محلی را بگیرند و تزریق را شروع کنند.
مقایسه پلتفرم‌های موجود جهان برای ساخت واکسن
قانعی تصریح کرد: می‌توان انواع پلتفرم‌های موجود جهان برای ساخت واکسن را مقایسه کرد. واکسن‌های فایزر بیون تک، مدرنا و کیورواک بر مبنای RNA ساخته شده اند که باید در دو دوز تزریق شوند، اما دمای نگهداری فایزر، منفی ۷۰ و مدرنا منفی ۲۰ درجه است، اما کیورواک در دمای یخچال قابل نگهداری است و احتمالا حدود ۹۰ تا ۹۵ درصد موثر هستند. قیمت آن‌ها بین ۱۹ تا ۳۷ دلار و ظرفیت تولید این شرکت‌ها به ترتیب ۱۳ میلیارد، یک میلیارد و ۳۰۰ میلیون دوز است. این واکسن‌ها نیاز به BSL۳ (آزمایشگاه محدود شده ویروس) ندارند، اما قبلا در انسان چنین واکسنی تزریق نشده است و این واکسن‌ها تاییدیه FDA و محلی را نیز گرفته اند.
او افزود: واکسن‌های آکسفورد-آسترازنکا، جانسون و جانسون و گامالیا بر مبنای وکتور‌های ویروسی تولید شده اند. به غیر از جانسون و جانسون، دو واکسن دیگر در دو دوز باید تزریق شوند و موثر بودن این واکسن‌ها حدود ۹۰ درصد ادعا شده است. زنجیره سرد این واکسن‌ها با دمای یخچال قابل قبول است. قیمت این واکسن‌ها بین ۴ تا ۱۰ دلار است. ظرفیت تولید آکسفورد-آسترازنکا حدود ۳ میلیارد و دو واکسن دیگر یک میلیارد دوز تخمین زده می‌شود. این واکسن‌ها نیز نیاز به BSL۳ (آزمایشگاه محدود شده) ندارند و در انسان، قبلا کاربرد داشته اند و تاییدیه محلی را گرفته اند یا درحال اخذ هستند.
عضو پیوسته فرهنگستان علوم پزشکی بیان کرد: واکسن‌های تولید شده بر پایه ویروس غیر فعال شده باید در دو دوز تزریق شوند و بالای ۸۰ درصد اثربخشی داشته اند. زنجیره سرد این واکسن ها، دمای یخچال است و قیمت آن‌ها بین ۱۳ تا ۳۰ دلار است. این واکسن‌ها ظرفیت تولید دو میلیارد دوز را دارند و نیاز به BSL۳ (آزمایشگاه محدود شده) دارند و قبلا در انسان کاربرد داشته اند و فعلا دارای تاییدیه‌های محلی هستند.
او ادامه داد: واکسن‌هایی که بر مبنای پروتئین‌های پایه باید در دو دوز تزریق شوند. این واکسن‌ها باید در دمای یخچال نگه داری شوند و قیمت آن‌ها بین ۱۰ تا ۲۱ دلار است و ظرفیت تولید آن‌ها حدود ۲.۳ میلیارد دوز است. این واکسن‌ها هم نیاز به BSL۳ (آزمایشگاه محدود شده) ندارند.
رئیس گروه آینده نگری و نظریه پردازی و رصد کلان سلامت فرهنگستان علوم پزشکی اظهار کرد: آکسفورد-آسترازنکا اخیرا اعلام کرده وقتی بار اول، نصف دوز واکسن و بار دوم، دوز کامل واکسن را تزریق کرده، بالای ۹۰ درصد رسیده است.
جنبش ضد واکسن سابقه‌ای طولانی دارد
قانعی تاکید کرد: واکسن‌ها همیشه طرفدار نداشته اند و جنبش‌های ضد واکسن از سال ۱۷۹۶ در دنیا بر علیه آبله وجود داشته است. در ایران نیز در دوران امیرکبیر مشهور است که او برای این رویکرد‌ها به واکسن به گریه افتاد. وقتی مجله لنست در سال ۱۹۹۸ مقاله‌ای نامعتبر چاپ و مطرح کرد که واکسن سرخک ممکن است موجب اوتیسم هم شود، گروه ضد واکسن ایجاد شد و سرخک در آمریکا رو به افزایش رفت. در پاندمی کرونا نیز گروه‌های ضد واکسن کار خودشان را آغاز کرده اند.
سیاست و علم نباید درآمیخته شود
رئیس کمیته علمی ستاد ملی کرونا یادآور شد: با توجه به اینکه وارد مجوز استفاده اضطراری شده ایم، توصیه این است که نقاط ابهام برطرف شود. رگولاتور‌ها باید کاملا مرزشان را از سرمایه گذاران جدا کنند و به هیچ وجه دخالتی انجام نشود. رگولاتوری و کمیته‌های مشورتی باید شفاف باشند و اجازه ندهد که مانند قصد استفاده ابزاری ترامپ از واکسن در آمریکا برای انتخابات، سیاست با علم درآمیخته شود.
او تصریح کرد: وزیر بهداشت عنوان کرده اند که بحث‌های مربوط به واکسن از زبان ایشان بیان شود. کشور ما هم از تولید داخلی، هم از واردات و هم از کوواکس و هم از تولید مشترک، واکسن مورد نیاز خود را تامین می‌کند.
کمیته اخلاق در پژوهش با دقت موضوع واکسن را بررسی می‌کند و چندین شرکت نیز توسط معاونت علمی و فناوری رئیس جمهور حمایت شده اند.
در کشور، واکسن با پلتفرم‌های مختلف در حال ساخت است
عضو پیوسته فرهنگستان علوم پزشکی یادآور شد: خوشبختانه در کشور واکسن‌هایی با پلتفرم‌های مختلف و مشابه مدل واکسن ساز‌های بزرگ دنیا مانند مدرنا، سینوواک، آسترازنکا و پروتئین‌های نوترکیب در حال ساخت است. چندین پروژه تحقیقاتی دیگر در حوزه ساخت واکسن به ویژه واکسن خوراکی کرونا نیز در حال انجام است.
فرصت‌هایی که کرونا برای کشور ایجاد کرد
قانعی گفت: کرونا برغم تهدیدات در مواضعی برای ما یک فرصت بود. شاید حدود ۱۰ سال پیگیری کردیم که آزمایشگاه محدود شده یا BSL۳ در کشور داشته باشیم، ولی در این ایام بسرعت محقق شد. همچنین بخش خصوصی و غیردولتی این بار تمام قد وارد واکسن سازی شد. در بحران‌ها می‌توان به شرکت‌های بخش خصوصی سفارش تولید داد و از آن‌ها واکسن پیش خرید کرد و این موضوع در شرایط کرونا محقق شد. اینکه انواع پلتفرم واکسن را در کشور داریم در شرایط کرونا تحقق یافته است و اینکه در آینده می‌توانیم فضای رقابتی در تولید واکسن داشته باشیم، بعد از همه گیزی کرونا محقق شد. علاوه بر ضایعاتی که از کرونا دیدیم، اما حوزه پزشکی در کشور دستاورد‌های خوبی در زمینه تولید واکسن و سایر فناوری ها رسیده که قابل تقدیر است.
باشگاه خبرنگاران جوان
