ایران اکونومیست- مهدی جمال اظهار کرد: ساخت این بنای مهم اسلامی به قرن دوم برمی‌گردد و از این رو در زمره چند مسجد نخست ایران قرار می‌گیرد .
وی با اشاره به تاریخ ساخت این بنا خاطرنشان کرد: تاریخ ساخت مسجد تاریخانه بین سال های 130 تا 170 هجری قمری بوده است .
این مدیر اجرایی با اشاره به اهمیت تاریخانه به عنوان نمونه‌ای کامل از مساجد قرون اولیه اسلامی اضافه کرد: تنها مسجدی در ایران که بنای آن به قبل از تاریخانه دامغان برمی‌گردد مسجد فهرج یزد است که ساخت آن را منتسب به قرن اول هجری می‌دانند .
وی با اشاره به وجود شواهدی در خصوص قدمت بیشتر این بنا گفت: این مسجد بر روی بنایی که ساخت آن به قبل از اسلام برمی‌گشته ساخته شده و از این منظر هم اهمیت ویژه‌ای دارد.
سرپرست میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان سمنان در پاسخ به پرسش ایسنا در خصوص اهمیت خاص این بنای تاریخی گفت: جدا از این‌که این مسجد قدیمی‌ترین یا یکی از قدیمی‌ترین مساجد کشور است اهمیت خاص دیگر آن در این است که تاریخانه یکی از اولین مساجدی است که در ساخت آن مناره نیز وجود داشته است .
وی ادامه داد: در واقع منار به عنوان یکی از عناصر تشکیل دهنده مساجد در قرن اولیه اسلامی معمول می‌شود و تاریخانه نیز یکی از اولین نمونه‌های مساجد با مناره در ایران است.
وی با بیان این‌که ارتفاع کنونی مناره تاریخانه 26 متر است ادامه داد: برای دسترسی به بالا در این مناره بلند و زیبا 86 پله تعبیه شده است.
جمال با بیان این‌که مناره سال‌ها بعد از ساخت مسجد به آن افزوده شده ادامه داد: مناره مسجد تاریخانه که دارای تزیینات زیبایی است در سال 420 هجری به مجموعه اضافه شده است.
جمال مصالح به کار رفته در این مسجد کهنسال را خشت و آجر برشمرد و افزود: در این بنا از آجر در ساخت قوس‌ها و ستون‌ها و از خشت برای ساخت دیگر بخش‌ها استفاده شده است. ضمن این‌که در قوس‌های مسجد از چوب برای استحکام بخشی بنا و از گچ برای اندود سطوح مختلف بهره گرفته شده است .
وی با اشاره به برخی جذابیت‌های بصری در این بنا خاطرنشان کرد: وجود یک تالار ستون دار از دیگر بخش‌های زیبا و چشم نواز در این بنای کهنسال استان سمنان و شهر تاریخی دامغان است.
سرپرست میراث فرهنگی استان اضافه کرد: تالار ستون دار آن، دارای هفت ناو طولی در جهت قبله و سه ناو عرضی است، به نحوی که ناو وسطی که شامل محراب و منبر است، عریض‌تر از ناوهای طرفین خود است که بیانگر مراحل اولیه شکل‌گیری ایوان در مساجد شبستانی ایران است.
وی با بیان این‌که یک حیاط در سمت قبله این مسجد واقع شده ادامه داد: در سه سوی دیگر این بنا یک مجموعه‌ای از رواق‌ها بنا شده که چشم انداز زیبایی به مسجد داده است.
سرپرست میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان سمنان از مسجد تاریخانه دامغان به عنوان یک بنای مهم تاریخی در سطح ملی نام برد و گفت: این بنا یکی از قدیمی ترین بناهای ثبت شده استان است .
وی با بیان این‌که مسجد تاریخانه در سال 1310 هجری شمسی در فهرست آثار ملی کشور ثبت شده خاطرنشان کرد: این مسجد زیبا در بیش از 1200سال گذشته بارها مرمت و بازسازی شده و هم‌چنان یکی از بناهای پربازدید و زیبای استان است.
به گزارش ایسنا، در خصوص وجه تسمیه نام این مسجد و واژه تاریخانه گفته شده که این نام ترکیبی از ترکی "تاری" به معنای خدا و واژه پارسی خانه است و اصطلاحا معنای آن "خانه خدا"ست که نامی مرسوم برای مساجد در فرهنگ اسلامی است.
« گدار» باستان شناس معروف درباره مسجد تاریخانه نوشته است: این مسجد «نمونه‌ای از بناهایی که مقدم بر دوره سلجوقیان است می‌توانیم ارئه دهیم، یعنی مقدم بر دوره‌ای که نمونه اصلی مساجد ایران در آن تشکیل یافته است. دو نمونه از میان آنها مسجد جامع نائین و تاریخانه دامغان است» تاریخانه به معنی خانه خداست و آن را مسجد چهل ستون هم می‌نامند و این رقم اغلب در ایران نماینده آن نیست که حتماً چهل ستون داشته باشد بلکه به معنی ستون‌های متعدد است، نقشه این بنا نقــشه مساجد صدر اسلام است که از هر عنصر خارجی عاری است .
قوس‌های بالای ستون‌ها با فرم بیضی از آجر ساخته و در بالا به آرامی شکسته شده‌اند. برای حفظ تعادل و اتصال محکم قوس ها به ستون و دیوار از قطعات چوب استفاده شده است. دهانه طاقی که در مرکز رواق سمت قبله قرار می رفته، از دهانه‌های دیگر عریض‌تر و بلندتر ساخته شده است. به این ترتیب، علاوه بر سنت معماری دوره ساسانی، به مرکز و جایی که محراب و منبر در آن قرار دارد، اهمیت خاصی داده شده است.
تاریخانه دارای ستون‌های مدور متعددی است و از این رو از آن به عنوان مسجد چهل ستون نیز نام برده شده، به گفته کارشناسان، آجرچینی ستون‌ها به پیروی از آجر چینی دوره اشکانی و ساسانی افقی و عمودی روی هم چیده شده است. ضمن این‌که این ستون‌ها کاملا قابل مقایسه با ستون‌هایی است که در تپه حصار دامغان، از یک کاخ ساسانی خاکبرداری شده است.
