روایتگری سینما از خاکریزهای دفاع مقدس

به گزارش ایران اکونومیست؛ از همان آغاز دهه 60 با ساخت فیلم سینمایی «مرز» به کارگردانی جمشید حیدری موضوع جنگ تحمیلی وارد سینمای ایران شد.
به مرور و با جدی‌تر شدن پرداختن به موضوع دفاع مقدس در سینما، نوعی از سینمای با موضوع جنگ در ایران شکل گرفت که به خاطر پشتوانه‌های عمیق دینی و مذهبی و باور به مفاهیم ارزشی مانند شهادت، با اثار ساخته جنگی در جهان تفاوت های فراوان داشت.
این جریان سینمایی که به فیلم‌های دفاع مقدسی شهرت یافت در ابتدای دهه 60 با آثاری مثل «پایگاه جهنمی» ساخته اکبر صادقی، «دیار عاشقان» به کارگردانی حسن کاربخش و «گذرگاه» از شهریار بحرانی ادامه یافت و در سال 63 با فیلمی پرفروش مثل «عقاب‌ها» ساخته ساموئل خاچیکیان به اوج و بیشترین میزان مخاطب یک فیلم در سینمای بعد از انقلاب تا به امروز رسید.
بعد از این نیز جریان سینمای دفاع مقدس با اثر مهم و ماندگاری مثل «بلمی به سوی ساحل» به کارگردانی رسول ملاقلی پور تجربه جدیدی از سینمای دفاع مقدس را برای مخاطبان این گونه سینمایی تولید کرد.
در ادامه نیز آثاری چون «پرواز در شب» و «افق» از رسول ملاقلی پور، «کانی مانگا» ساخته سیف‌الله داد، «دیده بان»، «مهاجر»، «از کرخه تا راین» و «بوی پیراهن یوسف» به کارگردانی ابراهیم حاتمی کیا، «انسان و اسلحه» ساخته مجتبی راعی تا نیمه‌‎های دهه 70 ادامه پیدا کرد.
در میانه دهه 70 نیز فیلم سینمایی «آژانس شیشه ای» از ابراهیم حاتمی کیا موج جدیدی از آثار دفاع مقدس که به موضوع پس از جنگ می پرداخت را به روی دیدگان مخاطبان سینمایی دفاع مقدس باز کرد.
اما با نزدیک شدن به پایان دهه 70 و آغاز دهه 80 جریان آثار سینمای دفاع مقدس، رفته رفته از ماهیت بومی و اصیل خود فاصله گرفت و فیلمسازان با نگاه انتقادی به جنگ و بی‌توجه به تفاوت‌های اساسی در ماهیت جنگ دفاعی ایران و عراق دست به ساخت آثاری زدند.
از ابتدای دهه 80 آثاری مثل «جای دیگر» ساخته مهدی کرم پور با ارائه تصویری مجهول از رزمنده‌ها جنگ متهم به این شد که کلیت جنگ را زیر سوال برده است، همچنین فیلم گران قیمت و پُر زحمتی مثل «دوئل» به کارگردانی احمدرضا درویش با آنکه دستاوردهای بسیاری در حوزه فنی و تکنیکی به ارمغان آورد منتقدانی داشت که معتقد بودند، این فیلم دفاع مقدسی با الگوگیری اشتباه از فیلم‌های وسترن آمریکایی به یک نزاع برای به دست آوردن مقداری طلا تقلیل یافته، بنابراین جریان فیلم‌های ضد جنگ در دهه 80 با آثاری اینچنینی شکل گرفت.
اما موج آثار ضد جنگ با محوریت مصائب و گرفتاری‌های جنگ، مشکلات روانی و روحی انسان‌های جنگ زده و... حتی از کارگردانان شناخته شده و تراز اول سینمای دفاع مقدس تا ابتدای دهه 90 ادامه داشت.
با تمام این تفاسیر سینمای دفاع مقدس با وجود فراز و فرود فراوان طی بیش از سه دهه گذشته تا امروز همچنان آثار پر مخاطب و محبوبی تولید می‌کند و در سال‌های اخیر با تولید آثاری از کارگردانان زن سینما از جمله «ویلایی ها» ساخته منیره قیدی و نیز کارگردانان جوانی مانند محمد حسین مهدویان سازنده فیلم «ایستاده در غبار» جان تازه‌ای پیدا کرده است.
 برای بررسی چالش های تولید فیلم های دفاع مقدسی به ابوالفضل کارگردان سینما و پیمان احمدی منتقد سینما گفت گو کرده که در پی می آید:
 
** فیلم دفاع مقدسی باید با عشق ساخته شود
ابوالفضل جلیلی کارگردان سینما درباره توجه به ژانر دفاع مقدس  گفت: در این گونه سینمایی زمانی می‌توان فیلم تولید کرد که سفارش به فیلمساز داده نشود و او بر اساس احساس و علاقه خود نسبت به تولید اثری در حوزه دفاع مقدس اقدام کند.
کارگردان فیلم «رقص خاک» با بیان اینکه در حوزه تولید آثار دفاع مقدس بد عمل نکرده‌ایم، افزود: البته آنطور که باید و شاید هم نتواسته ایم حق مطب را ادا کنیم، بنابراین معتقدم موضوعات مطرح نشده در حوزه دفاع مقدس بسیار است که جای کار دارد.
وی تاکید کرد: فیلمی که قرار است در گونه جنگی ساخته شود قطعا نسبت به اثری که در حوزه اجتماعی و یک آپارتمان ساخته می‌شود هزینه بیشتری خواهد داشت پس باید برای تولید اثری با این حجم هزینه بیشتری شود.
کارگردان فیلم «حافظ» خاطرنشان کرد: از این منظر باید فیلم‌های دفاع مقدسی مورد حمایت قرار گیرند البته نه به این معنی که سفارشی برای تولید این گونه سینمایی داده شود، بلکه ورود به این موضوع در حد حمایت برای تولید اثر فاخر در حوزه دفاع مقدس باشد.
جلیلی با انتقاد از اینکه فیلم‌های دفاع مقدس حمایت مالی نمی‌شوند، گفت: در بعضی مواقع شاهد بوده‌ایم که حتی در حوزه اکران نیز این آثار مورد حمایت قرار نمی‌گیرند.
وی افزود: بنابراین اگر طبق این روال پیش برویم که نه به لحاظ مالی و نه در اکران از فیلم‌های دفاع مقدسی حمایتی صورت نگیرد در آینده نه چندان دور شاید همین تعداد اثر نیز تولید نشود.
 
** بودجه، مشکل اصلی سینمای دفاع مقدس است
پیمان احمدی منتقد سینما نیز درباره وضعیت فیلم‌های دفاع مقدس گفت: مرور سینمای دفاع مقدس در این سه دهه که از عمر آن می گذرد نشان می‌دهد که همواره این گونه سینمایی فراز و فرود داشته اما هیچ گاه به نقطه مطلوب ما نرسیده است.
وی افزود: شاید بخشی از علت نرسیدن به نقطه مطلوب در سینمای دفاع مقدس به لحاظ کمبود و ضعف ما در حوزه فنی باشد اما چون همواره آثاری که در ژانر دفاع مقدس در سینمای ایران تولید شده با کمبود بودجه مواجه بوده بنابراین این ضعف عموما وجود داشته است.
این منتقد و نویسنده سینما با بیان اینکه در مقابل به لحاظ متن و فیلمنامه سوژه‌های بکری در این حوزه وجود دارد، ادامه داد: هر چند تا به حال موضوعات مختلفی درباره دفاع مقدس سوژه فیلم های سینمایی ما شده است اما به تعبیر رهبر معظم انقلاب، هشت سال جنگ تحمیلی اتفاقات نابی را رقم زد که می تواند مورد استفاده هنرمندان ما از جمله سینماگران و نویسندگان قرار گیرد.
احمدی خاطرنشان کرد: البته در سال های اخیر ورود فیلمسازانی جوان که بعضاً خودشان اصلاً دفاع مقدس را به لحاظ زمانی درک نکرده اند نوید اتفاق های خوبی را در عرصه فیلمسازی برای سینمای ما می دهد.
وی گفت: در سال های اخیر آثاری چون «ایستاده در غبار»، «شیار 143» و یا «ویلایی ها» علاوه بر اینکه توسط یک کارگردان جوان و یا خانم تولید شده است از منظر جدید به موضوع دفاع مقدس توجه کرده است که همه اینها نوید اتفاقات خوب را برای این گونه سینمای ایران می دهد.
 سینمای دفاع مقدس به گفته کارشناسان همواره مورد توجه فیلمسازان ما بوده است که در مقاطع مختلف با اوج و فرودهایی نیز همراه بود و همچنان این سوال باقی است که، سینماگران ایرانی صرفا با تمرکز در ظاهر جنگ باید دست به ساخت آثار ضد جنگ بزنند و از مصائب جنگ بگویند و یا با علم به تفاوت‌های ماهوی دفاع مقدس ایران و جنگ‌های دیگر سعی در نمایش تصویری قهرمانانه و حماسه پرور از دفاع سراسری مردم ایران داشته باشند.