اخوان ثالث؛ شاعر اسطوره ساز و نوپرداز معاصر

به گزارش ایران اکونومیست؛ مهدی اخوان ثالث شاعری توانمند و نوگرا بود که از نوجوانی به سرودن شعر علاقه پیدا کرد و کوشید تا هوش و استعداد خویش را در این حوزه شکوفا سازد. این شاعر دوره متوسطه را در زادگاه خود به پایان رساند و فارغ التحصیل هنرستان صنعتی شد و در ارتباط با همین رشته آغاز به کار کرد تا آن که در 1327 خورشیدی به تهران رفت و در وزارت فرهنگ مشغول به کار شد و همزمان به تدریس در رشته ادبیات نیز همت گماشت. او که نام و تخلص شعری «م.امید» را برای خود برگزیده بود، نخستین دفتر شعر خویش را با عنوان «ارغنون» در 1330 خورشیدی منتشر کرد و با انتشار دومین دفتر شعر وی در دی 1334 خورشیدی با عنوان «زمستان» به شهرت رسید.

اخوان ثالث در شعر زمستان در کنار آشنایی عمیق با شعر و ادبیات گذشته ایران به ویژه شعرهای خراسانی با هوشیاری و با آگاهی خاصی به شیوه نوسرایی و نیمایی گرایش داشت و پیوند خود را با قالب های غزل و مثنوی حفظ کرد.

«ارغنون، آخر شاهنامه، زمستان، تو را ای کهن بوم و بر دوست دارم، بدعت ها و بدایع نیمایوشیج، عطا و لقای نیمایوشیج و از این اوستا» از جمله اثرهای گرانبهای این شاعر بنام به شمار می رود.

این شاعر و ادیب ایرانی در چهارم شهریور 1369 خورشیدی پس از عمری تلاش در راه اعتلای ادبیات این مرز وبوم دیده از جهان فرو بست اما اثرهای ماندگار او برای همیشه در تاریخ ادبیات این دیار کهن جاودان خواهد ماند.

پژوهشگر  به مناسبت بزرگداشت «مهدی اخوان ثالث» با «محمدرضا روزبه» شاعر، نویسنده و منتقد ادبی به گفت وگو پرداخته است.

محمدرضا روزبه با اشاره به اینکه بررسی و تبیین اصلاحات هویت ملی در شعر اخوان ثالث به گونه خاصی تعریف می شود، گفت: برداشت خاصی از هویت ملی در مقوله های فردی و اجتماعی در تمامی شعرهای اخوان ثالث مشاهده می شود. تاثیر اوضاع و احوال روزگار این شاعر بر زندگی و اثرهای او مشهود است و این مهم یکی از راه های ورود به عرصه تبیین و بررسی هویت ملی در شعر ایران معاصر به شمار می رود.

اخوان ثالث در هنگام کودتای 28 مرداد با سرودن شعرهای خود توانست هویت ملی را مطرح سازد. شعر او دارای سه دوره مشخص است. نخست شعرهایی که در دوره جوانی سرود و همچون سبک قدیم و ارغنون به شمار می رود. دوم اینکه او به طور جدی به شعر نیمایی روی می آورد و با تسلطی که به شعرهای خراسانی داشت، سبک و شیوه خاص خود را معرفی کرد. دوره سوم فعالیت های ادبی این ادیب در سال های نخست دهه 50 بود که شاخص ترین کارهای او در این دوره نوشتن کتاب بدعت ها و بدایع نیما یوشیج، عطا و لقای نیما محسوب می شود. مجموعه آثار «زمستان، از این اوستا و آخر شاهنامه» از جمله اثرهای این شاعر بزرگ معاصر است که از 1351 خورشیدی تا پایان عمر او را شامل می شود. اخوان از ادبیات سنتی خراسان و از قصیده و شعر خراسانی الهام گرفته و آشنایی بالای او با زبان، بیان و ادب سنتی این منطقه سبب شده است که این زبان را از آن خود کند.

این منتقد ادبی با بیان اینکه برخی معتقدند اخوان شاعر دوران شکست است، توضیح داد: بسیاری از منتقدان با تکیه بر کودتای 28 مرداد او را شاعر شکست نامیده اند. در همه شعرهای اخوان ناامیدی، تنهایی، غربت و غم مشاهده می شود. به گونه ای که گویا این شاعر هیچ گاه در در زندگی فردی خویش امیدوار نبوده زیرا در زندگی شکست های زیادی را متحمل شده است. یکی از زیباترین مجموعه شعری اخوان «کتیبه» به شمار می رود که با طنزی تلخ در ارتباط با ناامیدی اجتماعی و فلسفی است.

اسطوره و داستان ‌پردازی و نوع بیان وی از جمله ویژگی ‌هایی محسوب می شود که می‌توان در ارتباط با شعر اخوان ثالث برشمرد. از طرفی شعر او روایت گونه به شمار می رود که در شعر دیگر شاعران چنین نیست. موفقیت اخوان ثالث را می‌توان در پیروی شاعران پس از وی از سبک و سیاقش دریافت. شاید بتوان گفت این شاعر، اسطوره‌ها را که به معنای واقعی ایرانی بودند، زنده کرد. اخوان ثالث شعرهایی در دهه ‌های 30، 40 و 50 گفته است که بیشتر با تکیه بر محتوای سیاسی و اسطوره‌ای سروده شده‌اند. از همین رو وی را می‌توان از جمله شاعرانی دانست که در این دهه‌ها تأثیر بسزایی در حوزه آزاد اندیشی گذاشتند.

این نویسنده با اشاره به اثر دیگر اخوان به نام «آخر شاهنامه» که در بیان رنج و شکست مردم آن روزگار سروده شده است، تصریح کرد: اخوان این مجموعه شعری را در دهه 30 خورشیدی در بیان رنج و شکست مردم سرود که تجلی روزگار مردم در آن زمان به شمار می رود. وی از جمله شاعرانی محسوب می شود که تصویر سازی هایی در زمینه آیه های قرآن، حدیث های ائمه معصوم(ع)، امام رضا(ع) و حضرت مهدی(عج) انجام داد. آثار این ادیب در حوزه شعر به لحاظ مضمون و زبان بسیار بکر و ناب است. او می دانست کدام واژه را در چه هنگامی به کار ببرد و درشت ترین واژه ه ها را به گونه ای به کار می برد که مانع ادامه خوانش شعر وی نمی شد. در واقع این شاعر به نوعی سبک ساز بود.

محمدرضا روزبه، اخوان ثالث را به لحاظ ذهنی و شناخت نسبت به موسیقی نزدیک تر به نیما دانست و یادآورشد: این شاعر به لحاظ انضباط ذهنی و شناخت نسبت به موسیقی در شعر به نیما یوشیج نزدیک است. وی گاهی در مباحث نظری سخن هایی تازه تر از استاد خویش داشت اما نباید فراموش کرد که نیما جایگاهی والا در میان جامعه دارد.

این نویسنده در پایان استفاده از واژگان آرکائیسم(کهن گرایی) و نحوی را از ویژگی های زبانی اخوان عنوان کرد و گفت: استفاده از آرکائیسم واژگانی و نحوی از کارهای ابتکاری اخوان ثالث به شمار می رود. بی گمان وی بخش مهمی از دارایی های زبانی خود را از ادبیات کلاسیک گرفته است اما نمی توان آن را منحصر به واژه های آرکائیک دانست. در واقع اخوان ثالث، شعر تمام شاعران را از فردوسی تا نیما یوشیج، کامل خوانده و حاشیه زده است و همین کار وی سبب شد تا امروزه به چنین جایگاهی در جامعه دست یابد. شعرهای این شاعر قابلیت جهانی شدن دارد. مترجمانی که به ترجمه شعرهای افرادی چون اخوان می پردازند باید با اندیشه ها آنان آشنا باشند و بدون اینکه خدشه ای در ماهیت اثرها به وجود آورند، آن را به زبان های دیگر بازگردانند.