مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی مجموعه‌ای ۳۳ساله است که انتشار دایرةالمعارف و کتاب، نگهداری بیش از یک میلیون جلد کتاب و نشریه ادواری و جمع‌آوری کتابهای خطی و نفیس از جمله فعالیت‌هایش است.
کد خبر: ۱۴۲۹۴۴
به گزارش ایران اکونومیست؛ این مرکز در گزارشی به تشریح فعالیت‌هایش پرداخته است.
تاریخچه، عملکرد و تنگناهای مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی (مرکز پژوهش‌های ایرانی و اسلامی)
مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، مؤسسه‌ای علمی ـ پژوهشی است که در اسفندماه ۱۳۶۲ به منظور تدوین و انتشار دانشنامه‌های عمومی و تخصصی و کتابهای مرجع در ابعاد مختلف معارف بشری به ویژه فرهنگ و تمدن اسلامی و ایرانی بنیاد نهاده شد. برای تحقق این هدف، پی‌ریزی سازمان علمی منسجمی برخوردار از توانایی‌های بالا، ضروری می‌نمود. بدین سبب، طراح و بنیان‌گذار این مرکز سیدکاظم موسوی بجنوردی با دعوت از شماری از برجسته‌ترین دانشمندان و محققان ایرانی آن‌ها را به همکاری فراخواند. هسته اولیه این سازمان علمی، با بررسی شیوه‌های دانشنامه‌نگاری، به تبیین راه‌های وصول به این اهداف و تهیه و اجرای طرحی علمی پرداخت و به عنوان نخستین گام تألیف دایرةالمعارف بزرگ اسلامی را در دستور کار خود قرار داد. اجرای طرح عملاً از اواسط سال ۱۳۶۳ آغاز شد. اگرچه در آغاز، دشواری‌هایی از لحاظ گردآوری ابزارهای تحقیق، به ویژه ایجاد کتابخانه‌ای غنی مشتمل بر اصیل‌ترین و معتبرترین منابع تاریخ و فرهنگ اسلامی و ایرانی، وجود داشت، ولی به تدریج به موازات تشکیل و توسعه کتابخانه، سازمان علمی مرکز نیز با دعوت از محققان شناخته‌شده و نیز پژوهشگران جوان گسترش یافت و هم‌اکنون بیش از ۳۰۰ نفر از استادان، مولفان و پژوهشگران به‌صورت پیوسته و وابسته، با پروژه‌های گوناگون در دست انجام همکاری دارند.
تاکنون بیش از یک میلیون جلد کتاب و نشریه ادواری در کلیه زمینه‌های تاریخ و فرهنگ اسلامی در کتابخانه این مرکز گرد آمده و این کتابخانه را به بزرگ‌ترین کتابخانه تخصصی کشور تبدیل کرده است. کتابخانه بزرگ دیجیتالی نیز با ده‌ها هزار عنوان به صورت تمام متن از طریق شبکه اینترانت داخلی مرکز در اختیار مؤلفین قرار گرفته که به جز محققان این مرکز، دیگران نیز از آن استفاده می‌کنند. اتصال مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی به شبکه‌های رایانه‌ای جهانی، ارتباط علمی استوارتری میان این مرکز و دیگر مؤسسات پژوهشی و کتابخانه‌های بزرگ جهان ایجاد کرده، و سبب غنای بیشتر این کتابخانه شده است.
در طول این سالیان، سازمان کتابخانه و مرکز اسناد این مرکز به جمع‌آوری و خرید و یا پذیرش اهدای کتابهای خطی و نفیس نیز اهتمام داشته تا گنجینه‌های میراث اسلامی و ایرانی در مخازن ویژه‌ای که برای این منظور در نظر گرفته شده، هرچه بهتر محفوظ بماند. به عنوان مثال، قدیمی‌ترین و کامل‌ترین نسخه شاهنامه حکیم ابوالقاسم فردوسی در گنجینه کتابهای خطی نگاهداری می‌شود. این نسخه نفیس در قرن هفتم هجری نگارش یافته و به همراه تذهیب و خط عالی، خمسه نظامی را نیز در حاشیه خود به صورت کامل دارد. این شاهنامه هزارصفحه‌ای در تیراژ محدود به صورت فاکسی میل با دو نوع تجلید در اختیار عموم قرار گرفته است.
شورای عالی علمی مرکز متشکل از ۵۳ نفر مدیران بخش‌ها و مشاوران علمی و ویراستاران ارشد، بر کلیه فعالیت‌های علمی نظارت مستقیم دارد. این شورا برای تعیین سیاست‌گذاری‌های کلی مقالات، ماهیانه تشکیل جلسه می‌دهد و مصوبات آن برای مؤلفان لازم‌الاجراست. روش کار برای کلیه دانشنامه‌های در دست تألیف، چنین است: فهرست مدخل‌ها توسط اعضای بخش گزینش عناوین با مراجعه به دایرةالمعارف‌ها، فرهنگنامه‌ها و منابع معتبر استخراج و برای ویرایش و اظهارنظر به بخش‌های علمی ارسال می‌شود. هر یک از مدیران و اعضای بخش‌ها، فهرست مدخل‌های خاص خود را بررسی می‌کنند، پس از حذف و اضافه و تأیید به بخش گزینش عناوین بازمی‌گردانند. این عناوین پس از تأیید سرویراستار در فهرست مدخل‌ها قرار گرفته و برای هر یک پرونده‌ای علمی تشکیل می‌شود. یعنی پژوهشگران با مراجعه به اهم منابع، به ضبط و تصویربرداری از مطالب مربوط به مدخل‌ها می‌پردازند. پرونده‌هایی که به این طریق تشکیل می‌شود، به تفکیک موضوع، به بخش‌های علمی ارسال می‌شود. مدیران بخش‌ها براساس شناخت خود این مدخل‌ها و پرونده‌های علمی را برای تألیف مقاله به محققان داخل و خارج از مرکز سفارش می‌دهند. فایده پرونده علمی این است که در وقت مؤلف صرفه‌جویی بسیار شده و نیاز به حضور فیزیکی وی تا حد زیادی مرتفع می‌شود و به این خاطر می‌توان حتی به مؤلفان خارج از تهران و کشور نیز سفارش مقاله داد و از طیف گسترده‌تری از محققان استفاده کرد. پس از تألیف، ارجاعات مقاله به منابع استفاده‌شده، توسط پژوهشگران مستقل بخش کنترل، مورد مقابله قرار می‌گیرد. سپس در صورت وجود اشتباهات، گزارش آن برای اصلاح، به نویسنده بازگردانده می‌شود. پس از بازبینی مقاله توسط نویسنده، مدیر بخش و ویراستاران به ویرایش علمی مقاله می‌پردازند و در نهایت مقاله در بخش ویرایش و چاپ، از لحاظ فنی و اصول دانشنامه‌نویسی مورد بررسی مجدد و ویرایش نهایی قرار گرفته و آماده چاپ می‌شود. در هر یک از مراحل یادشده، مقالات باید از نظر سرویراستار بگذرد. تأیید نهایی سرویراستار به منزله اجازه چاپ مقالات است.
مدخل‌هایی که برای دایرةالمعارف بزرگ اسلامی پیش‌بینی می‌شود، کلیه زمینه‌های خرد و کلان فرهنگ و تمدن اسلامی، مانند قرآن‌شناسی، فقه، حدیث، تاریخ سیاسی و اجتماعی، جغرافیای تاریخی و انسانی، اسلام و فرقه‌های اسلامی اعم از فرق مذهبی و مکاتب کلامی، فلسفه و عرفان، زبان و ادبیات سرزمین‌های اسلامی، تاریخ علوم ریاضی و طبیعی، هنر و معماری در سرزمین‌های اسلامی، مردم‌شناسی، و نیز جنبه‌های فرهنگ بومی و محلی اقوام مسلمان را دربر می‌گیرد. این تنوع در موضوعات و مدخل‌های دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، از یک سو امتیاز آن را بر دانشنامه‌های مشابه که به برخی از موضوعات تمدن اسلامی توجه بیشتری مبذول داشته‌اند، نشان می‌دهد و از سوی دیگر کوشش‌های گسترده‌تر و عمیق‌تری را برای دستیابی به نکات و جزئیات مهمی از این فرهنگ و تمدن که مورد غفلت قرار گرفته است، طلب می‌کند. لذا اصحاب دایرةالمعارف در تألیف و تحقیق، تکیه بر منابع اصیل و معتبر و کهنی را که از بطن و متن فرهنگ اقوام مسلمان و تمدن اسلامی برخاسته، اساس کار خویش قرار داده‌اند و البته این بدان معنی نیست که در این مهم از منابع جدیدتر و تحقیقات امروزی غفلت ورزند، بلکه می‌کوشند تا عناصر مختلف تاریخ سیاسی و اجتماعی و علمی و ادبی و هنری اسلامی را بی‌طرفانه و با نگاهی علمی از منابع اصلی استخراج کرده و در قالب مقالات منسجم ارائه کنند. به این دلیل مدخل‌ها و موضوعاتی در این دایرةالمعارف مطرح شده که برخی از آن‌ها برای اولین‌بار مورد تحقیق دقیق قرار می‌گیرند.
سازمان علمی مرکز متشکل از سرویراستاری، بخش‌های علمی، کتابخانه، بخش پرونده‌های علمی، بخش بررسی، بخش گزینش عناوین و بخش ویرایش و چاپ است.
بنیان‌گذار و سرویراستار مرکز، محمدکاظم موسوی بجنوردی است.
بخش‌های علمی عبارتند از: بخش ادبیات؛ بخش ادبیات ایران؛ بخش ادبیات جهان؛ بخش ادبیات عرب؛ بخش ادیان؛ بخش ادیان و اساطیر؛ بخش ایران‌شناسی؛ بخش بررسی؛ بخش تاریخ؛ بخش تاریخ علم؛ بخش ترجمه دایرةالمعارف به زبان انگلیسی (اسلامیکا)؛ بخش ترجمه دایرةالمعارف به زبان عربی (داک)؛ بخش جغرافیا؛ بخش حقوق؛ بخش خاورشناسی؛ بخش زبان‌شناسی؛ بخش عرفان؛ بخش علوم؛ بخش علوم پایه و مهندسی؛ بخش علوم پزشکی؛ بخش علوم زیستی؛ بخش فقه، علوم قرآنی و حدیث؛ بخش فلسفه؛ بخش فناوری اطلاعات؛ بخش کلام و فرق؛ بخش مردم‌شناسی؛ بخش مفاهیم جدید و عناوین ویژه؛ بخش موسیقی؛ بخش ویرایش و چاپ؛ بخش هنر و معماری؛ کتابخانه و مرکز اسناد.
انتشارات مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی به شرح ذیل است:
دائرةالمعارف بزرگ اسلامی / (فارسی) / ۱۳۶۷-۱۳۹۴/ ۲۲ جلد
دائرةالمعارف بزرگ اسلامی / (ترجمۀ عربی) / ۱۳۷۰-۱۳۹۰ / ۸ جلد
دائرةالمعارف بزرگ اسلامی / (ترجمۀ انگلیسی) /۲۰۱۱-۲۰۱۵م / ۴ جلد
فهرست کتابهای چاپ سنگ و نایاب / دکتر محمدحسین تسبیحی (فقط تألیف در مرکز) / ۲ جلد رحلی
جغرافیای تاریخی رودبار کرج، لورا و شهرستانک (مرحوم دکتر منوچهر ستوده) به کوشش عنایت‌الله مجیدی/ ۱ جلد
فهرستواره کتابهای فارسی / زیرنظر علی بهرامیان / جلد ۱۳
مجلدات در دست تألیف و تدوین سال ۱۳۹۵ به بعد
دائرةالمعارف بزرگ اسلامی (فارسی) / جلد ۲۳
دائرةالمعارف بزرگ اسلامی (ترجمۀ عربی) / جلد ۹
دائرةالمعارف بزرگ اسلامی (ترجمۀ انگلیسی) / جلد ۶
دانشنامۀ ایران / جلد ۶
دانشنامۀ تهران بزرگ / ۳ تا ۸ جلد
دانشنامۀ فرهنگ مردم ایران جلد ۵
دانشنامۀ خلیج‌فارس جلد ۱
فهرستوارۀ کتابهای فارسی / تألیف احمد منزوی، به کوشش علی بهرامیان / جلد ۱۳
فهرست مقالات فارسی (نشریات ادواری) / به کوشش ایران‌ناز کاشیان / جلد ۱۲ به بعد
فهرست مقالات فارسی (مجموعه‌ها: یادنامه‌ها و...) / به کوشش عباس مافی / جلد ۲ به بعد
جغرافیای جامع ایران / ۴ جلد از ۵ جلد
اشعار فردوسی بیرون از شاهنامه / پژمان فیروزبخش
فردوسی در قلمرو تاریخ و فرهنگ / علی میرانصاری
انسان و فرهنگ (مجموعه مقالات) / عبدالحسین زرین‌کوب ـ به‌کوشش روزبه زرین‌کوب
در باب زبان سُغدی (پایان‌نامه دکتر بدرالزمان قریب) / تألیف دکتر بدرالزمان قریب
زبان‌شناسی و زبانهای باستانی ایران (پایان‌نامه مرحوم دکتر تفضلی) (پدیدآور مرحوم دکتر احمد تفضلی)
همچنین ساختمان این مرکز در مساحتی حدود ۲۸۰۰۰ مترمربع ساخته شده که کتابخانه مزبور در دو طبقه آن قرار دارد. البته بخشی به کتابخانه‌ها و مجموعه‌های اهدایی به نام اهداکنندگان اختصاص داده شده است.
بخش توزیع مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی وظیفه ساماندهی برای توزیع مناسب و گسترده منشورات مرکز را در داخل و خارج از کشور برعهده دارد. این بخش علاوه بر حضور در نمایشگاه‌های کتاب در سطح استانی، کشوری و خارجی، سرویس منظمی را برای صدور کارت ویژه اشتراک و ارسال پستی کتاب به آدرس مشترکین پس از انتشار هر یک از مجلدات برقرار کرده است. همچنین تخفیف ویژه برای استادان و دانشجویان دانشگاه‌ها، و مدرسین و طلاب حوزه‌های علمیه و نیز معلمان و اقشار فرهنگی جامعه در نظر گرفته شده است که با مراجعه به این بخش واقع در ساختمان مرکز، می‌توان از این تسهیلات استفاده کرد.
بودجه اقدامات یادشده از محل جدول ۱۷ کمک‌های نهادهای فرهنگی غیردولتی، فروش کتاب و سایر محل‌ها تأمین می‌شود. در سال جاری از میزان ۶.۸ میلیارد اعتبار مصوب، ۳۰ درصد آن تخصیص داده شده است و مابقی در انتظار تخصیص و پرداخت است. پرداخت نشدن حقوق کارکنان و پژوهشگران از مردادماه تاکنون به مدت شش ماه آنان را در شرایط دشوار مالی قرار داده است. ضمن تشکر از صبر و متانت همه همکاران، مرکز امیدوار است که دولت محترم نسبت به تخصیص مابقی بودجه مصوب، تسریع لازم را به عمل آورد تا مرکز با خروج از وضعیت کنونی بتواند با آرامش بیشتری به جامعه علمی ـ پژوهشی کشور خدمات خود را تداوم بخشد.
