به گزارش ایران اکونومیست به نقل از روزنامه جام جم، آمار ابتلا به سرطان در سراسر جهان رو به افزایش است. این بیماری در گذشته در ردیف بیماری‌های مهلک و بی‌درمان قرار داشت، اما این روزها به مدد پیشرفت بی‌سابقه علم پزشکی در یک دهه اخیر، بسیاری از موارد سرطان قابل درمان هستند. از سال‌ها پیش، پیشرفته‌ترین مراکز سرطان‌شناسی جهان به دنبال راهکاری می‌گردند تا مرگ‌و‌میر ناشی از این بیماری را تا چند دهه آینده ریشه‌کن کنند. در این خصوص، پژوهشگران مرکز تحقیقات سرطان مِموریال اِسلون ـ کتِرینگ (MSK) در نیویورک به موفقیت‌های قابل توجهی دست یافته‌اند. در ادامه، پنج مورد از روش‌های نوین درمان سرطان را که هنوز هم در دست مطالعه قرار دارند، با یکدیگر مرور می‌کنیم.
درمان نَفَرگرا
بیماری تحت تأثیر عوامل متنوعی بروز می‌کند. برخی از این عوامل بیماری‌زا میان افراد مختلف مشترک هستند و جنبه همگانی دارند، اما برخی دیگر که به ویژگی‌های فردی برمی‌گردند منحصر به‌فرد هستند. شناسایی عوامل بیماری‌زای فردی به کمک نقشه‌برداری ژنتیک حاصل می‌شود. این روش درمانی را که مبتنی بر ژنتیک و سوابق فردی است با عنوان درمان نفرگرا یا شخصی‌سازی شده می‌شناسیم.
در درمان نفرگرا، بیمار برحسب ژنتیک و سابقه فردی، مناسب‌ترین گزینه درمانی را دریافت می‌کند. پژوهشگران معتقدند درمان نفرگرا در پیشگیری و درمان بیماری‌ها مؤثرتر از روش‌های همگانی است و عوارض جانبی خفیف‌تری به همراه خواهد داشت. این روش درمانی بویژه در درمان سرطان کاربرد دارد و قادر است با حمله اختصاصی به جهش‌های ژنتیک رخ داده در سلول‌های سرطانی از پیشرفت بیماری جلوگیری کند.
پژوهشگران اِم‌اِس‌کی به دنبال راهکاری هستند تا روزی بشر بتواند تمامی انواع سرطان را اعم از سرطان‌های رایج و نادر، به روش شخصی‌سازی شده درمان کند. این مرکز تحقیقاتی اکنون در حال اجرای نوع جدیدی از مطالعات بالینی با عنوان بَسکت تِرایلز (Basket Trials) است. تمامی بیمارانِ حامل جهش‌های ژنتیک بررسی نشده، صرف‌نظر از نوع سرطانی که دارند، می‌توانند برای شرکت در این مطالعات نام‌نویسی کنند. معمولا در مطالعات بالینی، داوطلبان براساس نوع سرطان‌شان انتخاب میشوند، اما در بَسکت تِرایلز، پژوهشگران فارغ از نوع سرطان به دنبال مطالعه جهش‌های ژنتیک هستند تا بتوانند هر نوع جهش ژنتیک را به طور خاص درمان کنند.
درمان اِپی‌ژنتیک
پژوهشگران همواره به دنبال راهکاری بوده‌اند تا تومورهای سرطانی را از طریق جراحی، شیمی‌درمانی یا پرتودرمانی از بین ببرند. اما آیا می‌شود به جای از بین بردن سلول‌های سرطانی، این سلول‌ها را به طریقی به حالت عادی برگرداند؟
مطالعات اِپی‌ژنتیک، تحول عظیمی در درمان سرطان و دیگر بیماری‌ها ایجاد کرده‌‌اند. پژوهشگران سعی دارند در این قبیل مطالعات بدانند ژن‌ها چگونه بر اثر تأثیرات بیرونی روشن یا خاموش میشوند. این پژوهش‌ها در حال حاضر منجر به ساخت داروهایی شده‌اند که در مرکز تحقیقات سرطان مِموریال اِسلون‌ـ کتِرینگ در مرحله آزمایش‌های بالینی قرار دارند. تمامی این داروها آنزیم‌های اِپی‌ژنتیک را نشانه می‌روند که مسئول برنامه‌ریزی ژنتیک سلول‌ها هستند. سلول‌های سرطانی در این روش درمانی از میان نمی‌روند، بلکه تلاش می‌شود این سلول‌ها به حالت عادی برگردند. از جمله این داروها می‌توان به اِی‌جی‌ـ221 (AG-221) اشاره کرد که روی بیماران مبتلا به لوسمی آمیلوئید حاد و سندرم میلودیسپلاستیک آزمایش شده است. نتایج این آزمایش در شهریور 1394 نشان داده 35 درصد از 159 بیمار مبتلا به لوسمی آمیلوئید حاد که بیماری‌شان عود کرده بود، بهبود یافتند. سایر داروهای اِپی‌ژنتیک نیز تأثیر مشابهی در درمان سرطان خون داشته‌اند.
درک سازوکار متاستاز
تقریبا 200 سال است که پژوهشگران سعی دارند فرآیند متاستاز را رمزگشایی کنند. متاستاز به فرآیند مهاجرت سلول‌های سرطانی از بافت سرطانی اولیه به سایر بافت‌ها گفته می‌شود. در حال حاضر از هر ده بیمار سرطانی، 9 نفر بر اثر متاستاز فوت می‌کنند. متأسفانه هنوز پژوهشگران نتوانسته‌اند تعداد نجات‌یافتگان متاستاز را از دهه 1340/ 1960 افزایش دهند. مطالعه و کنترل متاستاز به چند دلیل چالش‌برانگیز است.
تعداد سلول‌های دخیل در ایجاد متاستاز در مقایسه با میلیون‌ها سلول سرطانی دیگری که متاستاز ایجاد نمی‌کنند، بسیار اندک است و به همین دلیل، شناسایی این سلول‌ها براحتی امکان‌پذیر نیست.
اما در سال‌های اخیر، پژوهشگران توانسته‌اند ژن‌ها و مسیرهایی را که منجر به گسترش سرطان پستان یا نوروبلاستوم و تبدیل شدن به متاستاز کبدی یا مغزی میشوند، شناسایی کنند. در سال 1393/ 2014، پژوهشگران اِم‌اِس‌کی دریافتند سلول‌های دخیل در ایجاد متاستاز تمایل عجیبی به چسبیدن به رگ‌های خونی دارند. این امر به بقا و گسترش این سلول‌ها کمک می‌کند. اکنون پژوهشگران می‌دانند تومورهای سرطانی می‌توانند سلول‌ها و بافت‌های سالم مجاورشان را بدزدند و از این سلول‌ها و بافت‌های ربوده شده در جهت پیشرفت سرطان کمک بگیرند. هرچه چگونگی فرآیند متاستاز آشکارتر شود، پژوهشگران می‌توانند روش‌های درمانی مؤثرتری ارائه کنند.
سلول درمانی
پژوهشگران اِم‌اِس‌کی علاوه بر تولید مهارکننده‌های کنترلی ایپیلیموماب و نیوولوماب توانستند به روش ایمن‌درمانی دیگری نیز دست پیدا کنند که از طریق دستکاری سلول‌های ایمنی خود بیمار، قدرت این سلول‌ها را در حمله به سلول‌های سرطانی تقویت کنند. در این روش که با عنوان درمان گیرنده آنتی‌ژن کایمِریک شناخته می‌شود، ابتدا از خون بیمار سلول‌های T استخراج میشوند. این سلول‌ها سپس تحت مهندسی ژنتیک قرار می‌گیرند تا گیرنده‌های خاصی موسوم به گیرنده‌های آنتی‌ژن کایمِریک بر سطح‌شان ظاهر شوند. این گیرنده‌ها در واقع پروتئین‌هایی هستند که به سلول‌های T کمک می‌کنند آنتی‌ژن‌های قرار گرفته روی سلول‌های سرطانی را شناسایی کنند. سلول‌های مهندسی شده پس از تکثیر در آزمایشگاه به بدن بیمار تزریق میشوند.
این روش درمانی در بهبود لوسمی لنفوبلاستیک حاد سلول B (از نوع عودیافته) و برخی دیگر از انواع سرطان‌های خون مؤثر است. بیش از 80 درصد کودکان مبتلا به لوسمی لنفوبلاستیک حاد سلول B از طریق شیمی درمانی قوی درمان میشوند. بیمارانی که پس از شیمی‌درمانی قوی یا پیوند سلول‌های بنیادی مجدد سرطان‌شان عود کند، معمولا راهکار درمانی دیگری پیش رو نخواهند داشت؛ در حالی که روش درمانی فوق فرصت تازه‌ای برای بهبود دوباره این بیماران است. پژوهشگران در حال حاضر سعی دارند از عوارض احتمالی روش‌های درمانی مبتنی بر سلول بکاهند و امنیت این روش‌ها را ارتقا دهند.
ایمن درمانی
سیستم ایمنی، سازوکاری دارد که بدن را از حمله عوامل بیماری‌زا در امان نگه می‌دارد. میکروب‌ها، سلول‌های سرطانی یا هر عامل بیگانه‌ای در بدن توسط سیستم ایمنی شناسایی و سرکوب می‌شود، اما گاهی سیستم ایمنی قادر به شناسایی سلول‌های سرطانی نیست، زیرا این سلول‌ها در برخی موارد تفاوت چندانی با سلول‌های عادی ندارند و از این رو، توسط سیستم ایمنی به عنوان عوامل بیگانه شناسایی نمی‌شوند. گاهی هم با این که سیستم ایمنی قادر به شناسایی سلول‌های سرطانی است، به دلیل واکنش ضعیف نمی‌تواند این سلول‌های بیگانه را نابود کند.
در ایمن درمانی، سیستم ایمنی بیمار به منظور مبارزه با سلول‌های سرطانی تقویت می‌شود. پژوهشگران اِم‌اِس‌کی توانسته‌اند با ساخت دو داروی کلیدی به نام‌های نیوولوماب (nivolumab) و ایپیلیموماب (ipilimumab)، قدرت مبارزه با سرطانِ سلول‌های T سیستم ایمنی را افزایش دهند. این داروها به گروهی از داروهای ایمن‌درمانی موسوم به مهارکننده‌های کنترلی تعلق دارند که فشار واردآمده بر سیستم ایمنی بدن را کاهش می‌دهند تا کارایی این سیستم در مبارزه با سلول‌های سرطانی تقویت شود. این گروه از داروها در آزمایش‌های بالینی موفق ظاهر شده و حتی در برخی بیماران مبتلا به ملانومای پیشرفته توانسته‌اند سلول‌های سرطانی را به طور کامل از میان ببرند. تأثیر مثبت نیوولوماب در درمان سرطان ریه و کبد نیز ثابت شده است. داروهای مهارکننده کنترلی در درمان سرطان مثانه، سرطان سر و گردن، سرطان پستان سه‌گانه منفی و سایر سرطان‌ها نیز کاربرد دارند. ناگفته نماند ایمن درمانی در تمامی بیماران جواب نمی‌دهد، اما پژوهشگران سعی دارند دامنه تأثیرگذاری این روش درمانی نوین را با تولید مهارکننده‌های کنترلی جدید افزایش دهند.
