داستان هزار ساله گنبد امام رضا(ع)

گنبد حرم مطهر امام رضا(ع) تنها یک سازه معماری نیست، بلکه نمادی از تاریخ، مذهب، هویت ایرانی-اسلامی و ارادت مردم به اهل بیت(ع) است. این گنبد که امروزه یکی از شاخص‌ترین نمادهای معماری مذهبی جهان اسلام به شمار می‌رود، طی بیش از هزار سال مراحل مختلفی از ساخت، تخریب، بازسازی، کاشی‌کاری، طلاکاری و مرمت را پشت سر گذاشته است.

نخستین بناها بر آرامگاه امام رضا(ع)

پس از شهادت امام رضا(ع) در سال ۲۰۱ هجری قمری، پیکر ایشان در کنار قبر هارون‌الرشید در روستای سناباد دفن شد. نخستین سازه‌ها بسیار ساده بودند؛ تنها یک بقعه آجری برای مشخص کردن محل دفن ساخته شد و مجموعه بیشتر جنبه محلی و زیارتی داشت.

در نیمه قرن ششم هجری، به فرمان سلطان سنجر، نخستین گنبد واقعی بر حرم ساخته شد. این گنبد آجری، شامل یک پوسته داخلی قبه‌مانند بود که سقف حرم را پوشانده و ساختار اصلی گنبد امروزی بر همان پایه شکل گرفت. در همین دوره برای نخستین بار کاشی‌کاری داخلی انجام شد، اما نمای بیرونی آجری باقی ماند.

دوره تیموری: گنبد سبز گوهرشاد

با روی کار آمدن تیموریان، گوهرشاد بیگم، همسر شاهرخ تیموری، مسجد گوهرشاد را در جوار حرم ساخت و گنبد حرم را با کاشی‌های سبز تزئین کرد. این مرحله آغاز روایت «گنبد سبز» امام رضا(ع) است. گنبد در این دوره به شکل دوپوسته درآمد:

پوسته داخلی: همان گنبد قدیمی سلجوقی

پوسته بیرونی: گنبد کاشی‌کاری‌شده سبز

این ساختار دوپوسته، پایه استحکام و دوام شگفت‌انگیز گنبد تا امروز است.

دوران صفوی: از سبز به طلایی

با قدرت گرفتن صفویان و رسمیت یافتن تشیع، توجه ویژه‌ای به مرقد امام رضا(ع) شد. در دوره شاه طهماسب و شاه عباس:

کاشی‌های سبز برداشته شد

گنبد با ورقه‌های مسی زراندود طلایی پوشانده شد

کتیبه معروف دور گنبد، شامل نام شاه عباس و تاریخ طلاکاری، به خط خوش علیرضا عباسی نوشته شد. گنبد طلایی، نمادی از جلال و ارادت صفویان به اهل بیت(ع) شد.

آسیب‌ها و بازسازی‌ها

حمله افغان‌ها (قرن ۱۲ هجری): بخشی از پوشش و تزیینات گنبد آسیب دید، اما ترمیم شد.

توپ‌باران روس‌ها (۱۲۹۱ شمسی): گلوله‌هایی به گنبد اصابت کرد، بخشی از ورق‌های طلا و پوسته بیرونی آسیب دید. آثار ترمیم هنوز قابل مشاهده است.