سرنوشت پیچیده ساختار هوش مصنوعی؛ از مصوبه شورا تا طرح مجلس

 در سال‌های اخیر، هوش مصنوعی به یکی از ستون‌های اساسی تحول فناوری در جهان تبدیل شده است. از مدل‌های زبانی بزرگ گرفته تا سیستم‌های بینایی کامپیوتری، از شبکه‌های عصبی پیشرفته برای داده‌کاوی تا کاربردهای هوش مصنوعی در پزشکی، کشاورزی، زیست محیطی و خدمات عمومی، همه و همه نشان‌دهنده این هستند که کشورهایی که بتوانند این تحول را بپذیرند و بسترهای لازم را فراهم کنند، در رقابت جهانی پیشرو خواهند بود.

در سطح بین‌المللی، کشورها برای به‌دست‌آوردن نرم‌افزارها و زیرساخت‌های محاسباتی قوی، تأمین داده‌های بزرگ، آموزش نیروی انسانی متخصص و نیز تدوین مقررات اخلاقی و قانونی تلاش می‌کنند. این موارد شامل حفاظت از داده‌های شخصی، تضمین شفافیت الگوریتم‌ها، جلوگیری از تبعیض و سوء استفاده و همچنین اطمینان از ایمنی و قابل اعتماد بودن سیستم‌ها در کاربردهای حساس است.

در ایران هم در سال‌های اخیر تحرکات قابل توجهی در حوزه هوش مصنوعی دیده شده است که می‌توان این گونه برشمرد:

سند ملی توسعه هوش مصنوعی و ساختارهای راهبری

دولت ایران با تصویب «سند ملی توسعه هوش مصنوعی» و تشکیل کمیته‌های راهبری و مرکز ملی هوش مصنوعی، ایجاد چارچوب قانونی و سیاست‌گذاری کلان را برای هدایت توسعه این فناوری آغاز کرده است.

پلتفرم ملی هوش مصنوعی

یکی از پروژه‌های اخیر، رونمایی از نسخه آزمایشی یک پلتفرم ملی هوش مصنوعی است (که متن باز است و با زیرساخت کشور بومی‌سازی شده) که حتی در شرایط قطعی اینترنت نیز قابلیت عملکرد دارد.

پارک هوش مصنوعی در تهران

برنامه‌ریزی شده است گزینه‌ای برای ایجاد «پارک هوش مصنوعی» در تهران طی دو سال آینده تا فضای عملی برای توسعه پروژه‌های AI، همکاری دانشگاه و بخش خصوصی، کاربردهای عملی و زیرساخت لازم فراهم شود.

افزایش حمایت مالی از پروژه‌ها و زیرساخت‌ها

بودجه قابل توجهی (برای مثال تخصیص حدود ۱۱۵ میلیون دلار) برای حمایت از پروژه‌های تحقیقاتی هوش مصنوعی در دانشگاه‌ها و مراکز خصوصی اختصاص یافته است تا مواردی مانند تحقیق و توسعه، تجاری‌سازی و تجهیز زیرساخت‌ها تسهیل شود.

کاربرد در بخش دولت و خدمات عمومی

برنامه‌هایی برای استفاده از هوش مصنوعی در برخی وزارتخانه‌ها و سازمان‌های دولتی در حال اجراست؛ برای مثال استفاده از دستیاران هوش مصنوعی در ۱۰ وزارتخانه برای هوشمندسازی فرآیندها و بهبود خدمات عمومی.

با اینکه دولت و به ویژه معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری تلاش‌های متعددی در جهت قانون‌گذاری و توسعه هوش مصنوعی داشته است، در بعضی موارد اختلاف نظر میان مجلس و دولت پدید آمده است.

مساله قانون یا طرح ملی هوش مصنوعی

مجلس با این نگاه که ضرورت دارد طرحی ملی در مجلس تصویب شود تا چارچوب قانونی هوش مصنوعی تثبیت شود، وارد شده است. برخی نمایندگان معتقدند دولت تعلل کرده یا اختیارات لازم را برای اجرای قانون ندارد.

اختیارات و ساختار مدیریتی

یکی از موضوعات مطرح این است که آیا نهاد هوش مصنوعی باید کاملاً مستقل باشد (با اختیارات اجرایی و نظارتی مشخص)، یا زیر نظر معاونت علمی یا وزارتخانه‌ای باشد. نمایندگان مستقل‌سازی را به دلایل سرعت عمل، شفافیت و پاسخگویی بهتر ترجیح می‌دهند. دولت اما نگران دوگانگی ساختاری و افزون‌شدن وظایف است.

سیاست‌های مالی و بودجه‌ای

اختلاف‌هایی درباره میزان تخصیص بودجه، نحوه هزینه‌کرد، شفافیت منابع مالی و نظارت بر اجرای پروژه‌ها وجود دارد. مجلس بعضاً خواستار تخصیص بودجه‌های قانونی مشخص در لایحه‌ها و تصویب آنهاست تا اجرای اقدام‌ها با پیوست مالی مشخص صورت گیرد.

ضرورت سرعت و واکنش به موقع

نمایندگان برخی اوقات دولت را به کندی در ارائه لایحه یا اجرای طرح‌ها متهم می‌کنند، به این دلیل که معتقدند فناوری هوش مصنوعی فرصتی است که اگر عقب بیفتد، رقبای منطقه‌ای پیشی می‌گیرند. دولت گاهی تأکید دارد که باید بررسی فنی، ایمنی، اخلاقی و زیرساختی کامل باشد که این باعث تأخیر می‌شود.

ملاحظات حقوقی، اخلاقی و امنیتی

مسائل مربوط به حریم خصوصی، امنیت داده، مسؤولیت الگوریتم‌ها و سوء استفاده‌ها نیز در مجلس مطرح شده‌اند. برخی نمایندگان خواهان وجود مقررات دقیق‌تر در این حوزه‌ هستند. دولت نیز می‌پذیرد این موضوعات مهم‌اند، اما معتقد است باید هماهنگی بین دستگاه‌ها انجام شود و زیرساخت قانونی مسؤولیت‌ها تعیین شود.

ساختار سازمان هوش مصنوعی و نامه شورای انقلاب فرهنگی به مجلس

در حالی که بر اساس اعلام سخنگوی دولت، وظایف و ماموریت های مرتبط با توسعه هوش مصنوعی در قالب «یک ستاد» و نه سازمان از سوی معاونت علمی ریاست‌جمهوری پیگیری می‌شود و کلیه اقداماتی که در این حوزه انجام شده و در بالا به آن اشاره شده از سوی ستاد هوش مصنوعی و در معاونت علمی در حالی پیگیری است.

اما مجددا و در روزهای اخیر و در شرایط فعلی زمزمه‌هایی از بازگرداندن و فعال شدن سازمان هوش مصنوعی و کلیه ساختار نیروی انسانی آن مطرح شده و در مجلس نیز به آن اشاره شده است. این رویکرد بیشتر به دلیل مصوبات شورای عالی انقلاب فرهنگی مبنی بر تاسیس سازمان هوش مصنوعی است، ولی با طرح مساله پیگیری هوش مصنوعی در مجلس شورای اسلامی، از سوی این شورا نامه‌ای به شخص دکتر محمدباقر قالبیاف، رئیس مجلس مبنی بر توقف این موضوع در این نهاد ارسال شده است. در متن سند به این گونه آمده است:

"شماره ۱۴۰۴/۱۴۸۵۴ / دش

تاریخ ۱۴۰۴/۰۷/۲۱
اندیشمند ارجمند جناب آقای دکتر محمد باقر قالیباف
رئیس محترم مجلس شورای اسلامی

با سلام و احترام ضمن آرزوی سلامتی و دوام توفیقات روزافزون الهی؛ همانگونه که استحضار دارید توسعه توانمندی‌های کشور در حوزه هوش مصنوعی به جد از سوی مقام معظم رهبری مدظله العالی مورد تأکید قرار گرفته است که در این راستا شورای عالی انقلاب فرهنگی ماده واحده تشکیل شورای ملی راهبری و سازمان ملی هوش مصنوعی و سند ملی هوش مصنوعی را در جلسه ۹۰۱ مورخ ١٤٠۳/۰۳/۲۹ تصویب و ابلاغ نموده است. همچنین هیأت محترم وزیران در سند ستاد فناوری و کاربرد هوش مصنوعی را در جلسه ١٤٠٤/٠٢/٢٤ تصویب و ابلاغ نموده است.

در این راستا با توجه به مصوبات شورای عالی انقلاب فرهنگی و هیأت وزیران در زمینه هوش مصنوعی از یک سو و تجربه یک سال گذشته و نظرات کمیسیون‌های تخصصی ذی ربط مجلس شورای اسلامی در این زمینه از سوی دیگر، خواهشمند است در صورت صلاحدید دستور فرمائید تا زمان بررسی جامع موضوع در جلسه مشترک کمیسیون‌های مربوطه مجلس شورای اسلامی، دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی و معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش بنیان رئیس‌جمهور طرح ملی توسعه هوش مصنوعی از دستور کار مجلس محترم شورای اسلامی خارج شود.

والأمر الیکم
حسین خسروپناه"

اختلاف نظر میان دولت، مجلس و شورای عالی انقلاب فرهنگی درباره نحوه پیشبرد سیاست‌های مرتبط با هوش مصنوعی، نشان‌دهنده اهمیت راهبردی و حساسیت بالای این حوزه در سطح ملی است. از یک سو، مجلس با هدف ایجاد چارچوب قانونی و تثبیت ساختارهای اجرایی، بر لزوم تصویب طرح ملی توسعه هوش مصنوعی تأکید دارد و از سوی دیگر، دولت و شورای عالی انقلاب فرهنگی معتقدند که با توجه به مصوبات موجود و تشکیل «ستاد ملی هوش مصنوعی» در معاونت علمی و فناوری، موازی‌کاری قانونی می‌تواند مانع هماهنگی و تمرکز اقدامات شود.

نامه اخیر دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی به رئیس مجلس، مبنی بر توقف بررسی طرح مجلس تا برگزاری نشست مشترک میان کمیسیون‌های تخصصی، دبیرخانه شورا و معاونت علمی، بیانگر تلاش برای جلوگیری از تداخل تصمیم‌گیری‌ها و یکپارچه‌سازی سیاست‌ها در مسیر توسعه ملی هوش مصنوعی است.