صنعت ریخته گری در اقتصاد ایران: از چالش های انرژی تا فرصت های صادراتی

نقش کلیدی ریخته گری در توسعه صنعتی

در دنیای امروز، صنعت ریخته گری به عنوان یکی از پایه‌های اساسی تولید صنعتی شناخته می‌شود. این فرآیند، که شامل ذوب فلزات و ریختن آن‌ها در قالب‌های از پیش طراحی‌شده است، نقش حیاتی در تولید قطعات متنوع برای صنایع خودروسازی، نفت و گاز، ماشین‌آلات سنگین و حتی تجهیزات پزشکی ایفا می‌کند. در ایران، با توجه به منابع غنی معدنی و موقعیت جغرافیایی استراتژیک، ریخته گری نه تنها یک فعالیت تولیدی، بلکه یک موتور محرک اقتصادی است که می‌تواند به خودکفایی و صادرات غیرنفتی کمک کند. بر اساس گزارش‌های اخیر، ارزش افزوده این صنعت در سال ۱۴۰۴ (۲۰۲۵ میلادی) بیش از ۱۵ درصد رشد داشته و سهم آن در تولید ناخالص داخلی صنعتی به حدود ۸ درصد رسیده است.

با این حال، چالش‌هایی مانند ناترازی انرژی، تحریم‌های بین‌المللی و نوسانات ارزی، توسعه این بخش را تحت تأثیر قرار داده‌اند. در این گزارش جامع، به بررسی وضعیت فعلی ریخته گری فولاد  و ریخته گری چدن در ایران می‌پردازیم و به فرصت‌های نوظهور در حوزه‌های تخصصی مانند ریخته گری اشاره خواهیم کرد. این گزارش بر اساس داده‌های به‌روز از منابع معتبر اقتصادی ایران تدوین شده و هدف آن ارائه دیدگاهی جامع برای سرمایه‌گذاران، سیاست‌گذاران و فعالان صنعتی است.

تاریخچه و تکامل صنعت ریخته گری در ایران

صنعت ریخته گری در ایران ریشه در دوران باستان دارد. شواهد باستان‌شناسی نشان می‌دهد که ایرانیان باستان از هزاره دوم پیش از میلاد، فلزاتی مانند برنز و مس را ذوب و ریخته گری می‌کردند. با ورود اسلام و گسترش تجارت، این صنعت در دوره صفویه به اوج رسید و اصفهان به عنوان مرکز تولید ظروف و ابزارآلات فلزی شناخته شد. در دوران مدرن، پس از انقلاب صنعتی در اروپا، ایران نیز از دهه ۱۳۴۰ شمسی شاهد تأسیس کارخانه‌های ریخته گری مدرن شد. شرکت ذوب‌آهن اصفهان، تأسیس‌شده در ۱۳۴۷، یکی از پیشگامان این حوزه است.

در دهه‌های اخیر، با تأکید بر خودکفایی، دولت ایران سرمایه‌گذاری‌های کلانی در این بخش انجام داده است. بر اساس آمار وزارت صنعت، معدن و تجارت (صمت)، ظرفیت تولید ریخته‌گری کشور از ۱.۵ میلیون تن در سال ۱۳۹۰ به بیش از ۳ میلیون تن در ۱۴۰۴ افزایش یافته. این رشد، عمدتاً به دلیل بومی‌سازی فناوری‌های پیشرفته مانند ریخته گری دقیق است که دقت ابعادی قطعات را تا حد میکرومتر افزایش می‌دهد.

چالش‌های تاریخی: تحریم‌ها و فناوری

تحریم‌های بین‌المللی از سال ۱۳۸۹، دسترسی به تجهیزات پیشرفته را محدود کرد. برای مثال، فناوری‌های CNC برای قالب‌سازی، که در ریخته گری آلومینیوم حیاتی است، با تأخیر وارد شد. با این حال، شرکت‌های دانش‌بنیان ایرانی مانند پارک فناوری پردیس، با بومی‌سازی بیش از ۷۰ درصد فناوری‌ها، این خلأ را پر کرده‌اند.

وضعیت فعلی: آمار و ارقام کلیدی

در سال ۱۴۰۴، صنعت ریخته‌گری ایران حدود ۲.۸ میلیون تن تولید داشته که ۶۰ درصد آن فولاد، ۲۵ درصد چدن و ۱۵ درصد آلومینیوم و مس است. صادرات این بخش به ۵۰۰ هزار تن رسیده و بازارهای هدف اصلی عراق، افغانستان و ترکیه هستند. بر اساس گزارش ایران اکونومیست، رشد ۱۲ درصدی صادرات در نیمه اول ۱۴۰۴، نشان‌دهنده پتانسیل بالای این صنعت است.

توزیع جغرافیایی

• اصفهان: ۴۰ درصد ظرفیت، با تمرکز بر ریخته گری استیل.
• تهران و البرز: ۳۰ درصد، مرکز ریخته‌گری دقیق برای صنایع خودرو.
• خراسان رضوی: ۱۵ درصد، با تمرکز بر قطعات معدنی.
• سایر استان‌ها: ۱۵ درصد.

جدول ۱: تولید ریخته‌گری بر اساس نوع فلز (۱۴۰۴)

چالش‌های اصلی: انرژی و محیط زیست

یکی از بزرگ‌ترین چالش‌ها، تعطیلی‌های مکرر به دلیل ناترازی انرژی است. در تابستان ۱۴۰۴، بیش از ۲۰ درصد کارخانه‌های ریخته‌گری به دلیل کمبود برق و گاز تعطیل شدند. این مسئله، طبق گزارش وزارت صمت، ۱۵ میلیارد دلار زیان به اقتصاد وارد کرد. علاوه بر این، آلودگی‌های ناشی از فرآیند ذوب، نیاز به فناوری‌های سبز را برجسته می‌کند.

راهکارها: بهینه‌سازی انرژی

شرکت‌های ایرانی با سرمایه‌گذاری در کوره‌های القایی، مصرف انرژی را ۳۰ درصد کاهش داده‌اند. همچنین، استفاده از ریخته گری ضد سایش، که با مواد مقاوم به حرارت، عمر تجهیزات را افزایش می‌دهد، پیشنهاد می‌شود.

فرصت‌های صادراتی: بازارهای منطقه‌ای

ایران با تولید قطعات ارزان‌تر نسبت به رقبا، پتانسیل صادرات ۱ میلیارد دلاری را دارد. نمایشگاه‌های بین‌المللی مانند نمایشگاه فلزات مشهد (۱۴۰۴)، فرصت‌های networking را فراهم کرد. شرکت IKACO با صادرات سرسیلندر به اروپا، الگویی موفق است.

تحلیل بازار: ترکیه و عراق

• ترکیه: تقاضای ۲۰۰ هزار تن قطعات فولادی.
• عراق: ۱۵۰ هزار تن، با تمرکز بر بازسازی.

فناوری‌های نوین: از AI تا نانوتکنولوژی

در حوزه ریخته گری، هوش مصنوعی برای پیش‌بینی عیوب قالب، دقت را ۴۰ درصد افزایش داده. نانوتکنولوژی در پوشش‌دهی قالب‌ها، عمر آن‌ها را دو برابر کرده است.

مطالعات موردی: شرکت‌های موفق

ذوب‌آهن اصفهان

با تولید ۲.۵ میلیون تن فولاد، ۳۰ درصد بازار داخلی را تأمین می‌کند. پروژه ریخته‌گری پاتیل سرباره، صرفه‌جویی ۱۰ میلیون دلاری ایجاد کرد.

IKACO (ریخته‌گری ایران‌خودرو)

رکورد تولید سرسیلندر در ۱۴۰۴، با ۱.۲ میلیون قطعه، نشان‌دهنده کارایی است.

سیاست‌های حمایتی دولت

دولت سیزدهم با تخصیص ۵ هزار میلیارد تومان تسهیلات، بر بومی‌سازی تمرکز کرده. معافیت‌های گمرکی برای واردات تجهیزات سبز، تشویقی است.

چشم‌انداز آینده: تا ۱۴۱۰

پیش‌بینی می‌شود تولید به ۵ میلیون تن برسد، با صادرات ۲ میلیارد دلاری. تمرکز بر پایداری و دیجیتال‌سازی، کلید موفقیت است.

نتیجه‌گیری

صنعت ریخته گری در ایران، با غلبه بر چالش‌ها، می‌تواند به قطب منطقه‌ای تبدیل شود. سرمایه‌گذاری در فناوری و انرژی، آینده‌ای روشن ترسیم می‌کند.

رپورتاژ/