بی آبی بیداد می‌کند؛ قوانین موجود تا چه اندازه اجرایی شدند؟

گروه جامعه ایران اکونومیست - بارش های بهاری در کشور را فراموش نکرده ایم، بارانی که طراوت و شادابی را برای هوا و پرشدگی را برای منابع آبی زیر زمینی و پشت سدها به ارمغان می آورد، وقتی صدای شرشر باران شنیده و از ناودان ها جاری می شد علاوه بر لذت بردن از این صدا، خیالمان هم از بابت تابستان راحت می شد اینکه در این فصل گرم آب به اندازه کافی وجود دارد، اما چند سالیست که دیگر آن صداها چندان به گوش نمی رسد به ویژه امسال که اصلا آسمان باران رحمتش را به سمت زمین جاری نکرد و نتیجه آن تابستانی گرم و بدون آب شد.

به رغم تمام اخطارها و هشدارها درباره نحوه مصرف آب و اینکه ایران کشوری خشک و کم آب است و باید حواسمان به میزان مصرفمان باشد، اما امروز در بحران آب قرار گرفتیم، شاید روزی را هم تصور نمی کردیم که شیر آب خانه را باز کنیم و آبی از آن جاری نشود، اتفاقی که این روزها در مناطق مختلف تهران به وفور دیده می شود که حتما شهرهای بزرگ دیگر هم گرفتار آن شده اند.

شرکت آب و فاضلاب استان تهران اعلام کرد که خشکسالی‌های پنج سال اخیر و کاهش بارش‌های استان تهران در سال آبی جاری که در ۶۰ سال اخیر بی‌سابقه بوده، به شدت منابع آبی تهران را تحت تاثیر قرار داده است.

طبق اعلام این شرکت اکنون ذخایر موجود در سدهای تامین‌کننده آب تهران در پایین‌ترین وضعیت خود در یک قرن اخیر قرار دارد، بررسی وضعیت سدهای تهران بیانگر آن است که سد امیر کبیر ۳۸ درصد پرشدگی دارد و نسبت به سال گذشته ۵۸ درصد کاهش حجم آب دارد، سد لار با ۷ درصد پرشدگی و کاهش ۳۴ درصدی نسبت به سال گذشته در وضعیت بسیار بدتری قرار دارد، همچنین سدهای لتیان و ماملو با ۲۰ درصد پرشدگی و کاهش ۴۷ درصدی نسبت به سال گذشته در آستانه های خطر قرار گرفته اند، سد طالقان نیز ۵۳ درصد پرشدگی داشته و ۳۲ درصد نسبت به سال گذشته عقب ماندگی دارد، این در حالیست که تهران برای تامین آب مورد نیاز به طور کامل به این سدها وابسته است.

یک مساله مهم در این رهگذر این است که هرگاه با مشکل کم آبی مواجه می شویم دولت ها بلافاصله از مردم می خواهند که صرفه جویی کنند، سوال این است نقش دولت ها در این میان چیست؟ چرا همواره از مردم می خواهند که صرفه جویی کنند؟ با وجود قوانین بسیار در این زمینه، دولت ها چه اقدامی در راستای اجرای آنها انجام داده اند؟ این در حالیست که حجم زیادی از آب موجود در کشور در بخش کشاورزی صرف می شود در حالیکه طبق قانون سند ملی امنیت غذایی که در سال ۱۴۰۲ تصویب و ابلاغ شد باید تا افق ۱۴۱۱ حدود ۳۰ میلیارد متر مکعب مصرف آب در بخش کشاورزی کاهش یابد، حال با گذشت ۲ سال از تصویب آن چه اقدامی در این زمینه انجام شده است؟

از سوی دیگر با فرسودگی لوله های انتقال آب در کلانشهرها به ویژه تهران مواجه هستیم به طوری که سالانه حدود ۳۰ درصد از منابع آب شرب تهران هدر می رود و به دست مردم نمی رسد، از طرف دیگر پدیده تغییر اقلیم هم کمر منابع آبی کشور را خم کرده است و حتی باعث جابجایی فصل ها و طولانی شدن آنها شده است، چندی پیش سازمان هواشناسی اعلام کرد که در دهه‌های گذشته، دمای تابستانی ایران در تیرماه آغاز می‌شد، اما اکنون از اردیبهشت شروع و تا مهر ادامه دارد، تابستان ایران عملاً ۴ تا ۵ ماهه شده است و دوره گذار از فصل سرد به گرم، یعنی فصل بهار، به‌ طرز محسوسی کوتاه شده است.

این در حالیست که ایران دارای اقلیم خشک و نیمه خشک است بنابراین خشکسالی در چنین جغرافیا و اقلیمی امری طبیعی است، اجدادمان در هزاران سال پیش به این درک رسیده و خود را با شرایط هماهنگ کرده بودند اما مساله این است که با پیشرفته تر شدن امکانات زندگی و در تمام این سالها به سمتی حرکت نکردیم که نتایج آن بتواند ما را در برابر چنین شرایطی محافظت کند از این رو روز به روز شرایط منابع آبی وخیم‌تر شد به طوری که امروزه به بحران تبدیل شده است.

حالا که به این نقطه رسیده ایم و زنگ خطر بحران آب در کشور به ویژه در کلانشهرهایی مانند تهران، اصفهان ، مشهد و تبریز به صدا درآمده آیا امیدی به بهتر شدن وضعیت وجود دارد؟ محمد درویش فعال محیط زیست در این باره به خبرنگار محیط زیست ایران اکونومیست گفت: امسال خشکسالی کم سابقه ای را در کشور تجربه می کنیم به طوری که میزان بارندگی در تمام کشور نسبت به سال گذشته در میانگین بلندمدت ۴۰ درصد کمتر بوده که رقم تکان دهنده ای است.

وی با اشاره به اینکه در سال های گذشته با چنین خشکسالی کمتر مواجه شده بودیم افزود: وضعیت در تهران از میانگین کشور نیز بدتر است و به حدود منفی ۴۴ درصد رسیده است، تامین آب تهران کاملا وابسته به مخازن سدهای کرج، ماملو، لتیان و طالقان است که اکنون این سدها شرایط فوق العاده نگران کننده ای دارند چون تقریبا مخازن تمام این سدها خالی شده و در بدترین شرایط میزان انباشت آب قرار دارند.

وی تاکید کرد: در مجموع وضعیت سدهای تامین کننده آب تهران، به مراتب از میانگین بدتر است و علت این است که با یک دوره خشکسالی روبرو هستیم، البته این روند طبیعت ایران است، همیشه با شرایط خشکسالی مواجه بودیم اما در چند سال اخیر به دلیل شرایط تغییر اقلیم و پدیده جهان گرمایی، تعداد رخدادها سریع تر و با شدت وخیم تری اتفاق می افتد.

هدر رفت ۳۰ درصد آب شرب به علت فرسودگی لوله ها

درویش اظهار کرد: در چنین وضعیتی در سال های گذشته به جای اینکه تمهیداتی را اعمال شود که بتواند ما را در برابر چنین شرایطی محافظت کند، نه تنها به این سمت حرکت نکردیم بلکه شرایط وخیم‌تر هم شده است، آماری که در تهران منتشر می شود این است که حدود ۳۰ درصد از منابع آب شرب تهران هدر می رود و به دست مصرف کننده نمی رسد، یعنی با سیستم لوله های فرسوده ای در تهران روبرو هستیم که میزان ۳۰ درصد آب شرب تصفیه شده را هدر می دهند، این باعث می شود در چنین شرایطی هیچ انگیزه ای برای صرفه جویی آب بین مردم نباشد.

وی ادامه داد: وقتی مردم چنین شرایطی را می بینند می گویند اگر واقعا مساله آب و صرفه جویی آن جدی است چرا دولت ها هیچ تلاشی برای مرمت لوله های فرسوده نمی کنند، چرا هیچ تلاشی برای اینکه لوله کشی آب شرب از آب بهداشتی جدا شود صورت نمی گیرد اتفاقی که در بسیاری از کشورهای اتحادیه اروپا حتی کشورهایی که با مشکل کمبود آب مواجه نیستند افتاده است، چرا در کشور ما چنین اتفاقاتی نمی افتد؟ چرا در پایان کار ساختمان ها علاوه بر اینکه باید هر واحد کنتور برق داشته باشد کنتور آب الزامی نیست، بسیاری از برج ها هزینه آب بها بر تعداد مشترکان تقسیم می شود و وقتی یکی از ساکنان می بیند که همسایه آن مدام شیر آب را باز می کند دیگر چه فرقی می کند که او هم صرفه جویی کند، چنین شرایطی این انگیزه را برای شهروندانی که واقعا مسوولیت اجتماعی را درک می کنند فراهم نمی کند.

بخشنامه ها تغییر کند

درویش تاکید کرد: به نظر من اگر دولت ها بخواهند که مردم همراهی جدی تری در این بحران داشته باشند تا بتوانیم این تابستان را بگذرانیم باید به سرعت بخشنامه های خود را تغییر دهد، شهرداری ها را وادار کند تمام ساختمان هایی که هنوز به تفکیک واحدها کنتور آب ندارند الزام کند که حتما هر واحد مسکونی کنتور آب جداگانه داشته باشد، دولت باید ساختمان های خود را که از میزان استاندارد بیشتر مصرف می کنند معرفی کند و مردم ببینند دولت درباره دستگاه های ذیربط خودش هم سهل انگار نیست.

وی ادامه داد: باید با کسانی که در منازل یا ساختمان های بلند از موتورهای آب استفاده می کنند، یا آپارتمان ها و برج هایی که استخر دارند، به سرعت و به شدت برخورد شود، همچنین تمهیداتی را در فضای سبز شهرها اعمال کنند که به جز پوشش های درختی و درختچه ای، از چمن و گل های زینتی که مصرف آب زیادی دارند استفاده نشود در کلانشهرهایی که با بحران آب مواجه هستند به ویژه تهران، اصفهان، تبریز، مشهد، کاشان و شهرهایی از این دست که اکنون به شدت با بحران مواجه هستند برای حل مشکل با جدیت ورود کنند.

این فعال محیط زیست گفت: این مجموعه تمهیدات به همراه یک بسته مناسب آموزشی، ساخت مستندهای کوتاه، شفاف کردن آمارها و دادن اطلاعات واقعی به مردم می تواند به برون رفت از این بحران کمک کند، البته باید بگویم که در همین شرایط نیز میزان مصرف آب شهروندان بین ۲۰ تا ۲۵ درصد بیشتر از حد استاندارد است بنابراین باید هر چه سریعتر به سمت بهینه سازی مصرف حرکت کنیم تا توان مقابله با این شرایط را داشته باشیم.

نقش پررنگ دولت ها در کاهش بحران آب

وی به نقش دولت ها در این زمینه اشاره کرد و گفت: قطعا در تمام این سالها دولت ها به راحتی می توانستند با این مشکل کنار بیایند، بخش قابل توجهی از آب کشور در تامین برق هدر می رود چون به شدت به نیروگاه های حرارتی و سدهای برقابی متکی هستیم که این نوع تولید برق بسیار آب بر است، این در حالیست که ایران کشوری است که می توانست از طریق انرژی خورشیدی و بادی به اندازه نیاز و حتی بیشتر از آن برق تولید کند، اما متاسفانه دولت تمام تخم مرغ های خود را در سبد نیروگاه های حرارتی گذاشت و کار به جایی رسید که اکنون با بحران جدی روبرو شویم.

وی به مصرف آب در بخش کشاورزی اشاره کرد و افزود: سوال این است در کشور خشکی مانند ایران که خود دریوزگی آب دارد، چرا به سراغ صادرات محصولات کشاورزی آنهم محصولاتی آب بر رفتیم؟ از سال ۱۴۰۲ که سند ملی امنیت غذایی تصویب و ابلاغ شد آیا اقدامی در راستای اجرای آن صورت گرفته است؟ در حالیکه مطابق این سند باید تا افق ۱۴۱۱ حدود ۳۰ میلیارد متر مکعب مصرف آب در بخش کشاورزی کاهش یابد، همچنین ۱۵ میلیارد متر مکعب مصرف آب در بخش خدمات، صنعت و شرب کم شود، در مجموع باید ناترازی به ۱۰۵ میلیارد متر مکعب در افق ۱۴۰۹ برسد، یعنی باید سالانه بین ۶ تا ۶.۵ میلیارد متر مکعب صرفه جویی در مصرف آب صورت گیرد.

این فعال محیط زیست اظهار کرد: از محل صرفه جویی در بخش کشاورزی می توانستیم نیازهای آب شرب خود را تامین کنیم، اکنون در تهران حدود یک میلیارد متر مکعب فاضلاب شهری وجود دارد که اگر می توانستیم از این میزان در بازچرخانی آب استفاده کنیم بخش زیادی از نیازهای بهداشتی و آب مورد نیاز فضای سبز تامین می شد و دیگر با چنین بحرانی روبرو نمی شدیم، در صورتی که آمارها می گویند کمتر از ۱۰ درصد این حجم فاضلاب تصفیه و بازچرخانی می شود، اگر دولت روی بازچرخانی آب سرمایه گذاری می کرد هرگز اکنون با چنین مشکلی مواجه نبودیم.

تغییر اقلیم و جابجایی فصل ها

درویش درباره اینکه تغییر اقلیم موجب جابجایی و گرمتر شدن فصل ها شده است گفت: شواهد نشان می دهد که تغییر اقلیم اثرات وخیمی بر آب و هوا بر جای گذاشته و همچنان هم ادامه دارد، اکنون اثر آن در اروپا، آمریکا، استرالیا و جنگل های روسیه قابل مشاهده است، یعنی تاثیر تغییر اقلیم کاملا اثبات شده است، تقریبا در طول یک دهه اخیر به جز سال ۲۰۲۰ که به دلیل همه گیری کرونا تا حدودی فعالیت های انسانی مختل شده بود، دیگر هر سال به عنوان گرمترین سال کره زمین در یک صد سال اخیر معرفی می شد و این روند همینطور ادامه دارد و هر سال بدتر از سال گذشته این شرایط اتفاق می افتد.

وی اظهار کرد: خبر بد این است به جای اینکه جهانیان برای مقابله با خطر جهان گرمایی متحد شوند و به سمت کاهش آن حرکت کنند حتی برخی از توافقنامه های بین المللی که با هدف کاهش انتشار گازهای گلخانه ای و گرمتر نشدن دمای زمین تصویب شدند را هم اجرا نمی کنند و همین شرایط را تیره و تارتر کرده است، بر اساس مطالعات انجام شده در موسسه ای در آلمان پیش بینی شده که نمی توانیم جلوی روند گرم شدن زمین را بگیریم، میانگین دما قبل از ۲۰۷۰ بیش از ۴ درجه سیلیوس افزایش می یابد که در این صورت بیش از ۷۰ درصد اکوسیستم های جهان از جمله انسان ها از بین خواهند رفت و فقط ۵۰۰ تا یک میلیارد نفر از ساکنان زمین می توانند قرن آینده را ببینند، اینها هشدارهای بسیار جدی است که اگر دیر بجنبیدم دامن خودمان را می گیرد.

این فعال محیط زیست درباره اینکه چه کنیم سرعت تغییر اقلیم کاهش یابد؟ گفت: تمام قوانین لازم در این زمینه در کشور تصویب شده است، قانون ۵ ساله برنامه هفتم یکی از آنها است، در این قانون رفتن به سمت استحصال انرژی خورشیدی در اولویت قرار گرفته، همچنین سند امنیت غذایی یکی دیگر از این قوانین است که باید اجرای آن در اولویت قرار گیرد، در این راستا باید به سمت اقتصادی که آب محور نباشد حرکت کنیم، به سمت بالفعل کردن پتانسیل های بالقوه ای که به مصرف آب نیاز ندارند خیز برداریم، ۴۰ درصد از آب قابل استحصال به حقابه محیط زیست اختصاص یابد و صرف احیای دوباره تالاب ها و جاری شدن رودخانه ها از سرآب تا پایاب شود، با اجرای این اقدامات بخش بزرگی از این مشکلات حل خواهد شد.

هنوز فرصت باقی است

وی با تاکید بر اینکه تمام مجوزهای قانونی و اسناد بالادستی وجود دارد اما هیچ عزمی برای اجرای آنها دیده نمی شود گفت: زمانی فریاد می زدیم شیوه ای که در پیش گرفته اید به ضرر کشور است و می تواند حتی امنیت غذایی را به مخاطره بیندازد اما با مخالفت شدید روبرو می شدیم، اکنون در سند ملی امنیت غذایی قبول کردند که باید مصرف آب ۳۰ میلیارد متر مکعب کاهش یابد اما با این وجود در ۲ سالی که این سند تصویب شد حتی یک گام کوچک به سمت اجرایی شدن آن برداشته نشده است.

درویش اظهار کرد: با تمام اینها اما هنوز فرصت جبران وجود دارد، باید برای اجرایی شدن قوانین مربوطه هر چه سریعتر اقدامات لازم صورت گیرد، باید حداقل به مدت یک سال مصرف آب در بخش کشاورزی متوقف شود اما در مقابل، دولت خسارت کشاورزان را پرداخت کند، اکنون در تهران بیش از ۵۰۰ تا ۶۰۰ میلیون متر مکعب آب در بخش کشاورزی مصرف می شود که می توان با متوقف کردن کشت ها و اعلام شرایط فوق العاده اجازه مصرف این میزان آب را نداد و آنرا به سمت حوزه شرب هدایت کرد و در این مدت هم مکانیسم های بازدارنده ای ایجاد شود.

وی تاکید کرد: باید سیستم غرقابی در کشاورزی به طور کامل متوقف شود، در شهرهایی مانند تهران ، کشاورزی فقط از نوع هیدروپونیک و گلخانه ای مجاز باشد، می توانیم به این ترتیب کشور به خصوص استان هایی مانند تهران که با بحران روبرو هستند را مدیریت کنیم.