دانش‌آموزان در معرض آسیب‌های اجتماعی؛ نماد تا چه اندازه موفق بوده است؟

گروه جامعه ایران اکونومیست - طرح نظام مراقبت اجتماعی از دانش‌آموزان به منظور مراقبت از این قشر در برابر رفتارهای پرخطر، آسیب‌های اجتماعی و جرائم از طریق مداخله به موقع و مؤثر از سال ۱۳۹۴ کلید خورد و سند نظام ائتلاف مراقبت اجتماعی دانش آموزان تدوین شد و به تصویب رسید و پله پله برنامه‌های آن عملیاتی شد.

این طرح، نظامی چندبخشی و چندلایه‌ با عنوان نماد است که دستورالعمل اجرایی آن به چند بخش آموزش، غربالگری، مداخله مدرسه ای، تشخیص و درمان، مددکاری اجتماعی، اورژانس (فوریت‌های روانی - اجتماعی)، پیگیری و مراقبت تقسیم شده است.

بر اساس این طرح پس از آموزش‌های عمومی و غربالگری دانش‌آموزان، مداخلات مدرسه‌ای باید آغاز شود که در این شیوه در وهله اول معلم بر اساس راهنمای «ارتقای سلامت روان در مدرسه» دانش‌آموز را راهنمایی می‌کند؛ سپس در بخش تشخیص، مشاور بر اساس استانداردهای فنی (بویژه راهنمای مصاحبه) گزارش خود را در مورد سطح بندی وضعیت دانش آموز باید تهیه کند.

پس از ارزیابی و تعیین وضعیت مشکلات و نیازهای دانش‌آموز در حیطه‌های مختلف، خدمات مددکاری اجتماعی در سطح پایه و تخصصی انجام می‌شود که شامل کمک‌های ضروری و حمایت‌های اولیه بر حسب نیاز برای به حداقل رساندن وضعیت خطرپذیری دانش آموز است.

همچنین در بخش تخصصی حمایت و اعطای تسهیلات ویژه مالی برای درمان و کاهش آسیب دانش‌آموز با هماهنگی منطقه انجام می‌گیرد و برای ارائه معاضدت‌های قضایی و انتظامی نیز به کمیته نماد منطقه معرفی می‌شود.

در راستای اجرای این طرح خط ملی نماد با شماره ۱۵۷۰ تحت عنوان اورژانس اجتماعی دانش‌آموزان مرداد سال ۱۴۰۰ افتتاح شد که گفته می شود از جمله زیرساخت‌های مهم نظام مراقبت اجتماعی دانش‌آموزان است تا در کنار سایر ابزارهای حوزه سامانه نماد به وزارت آموزش و پرورش کمک کند تا مدل‌های مختلف فوریت‌های روانی و اجتماعی دانش‌آموزان در سراسر کشور در قالب یک سیستم یکپارچه طراحی و عملیاتی شود.

مشاوران در خط ۱۵۷۰ پاسخگوی پرسش‌ها و مشکلات خانواده‌ها هستند و بر اساس اعلام وزارت آموزش و پرورش این مکالمات به صورت رایگان است. پس از اعلام برقراری این خط، خبرنگار ایران اکونومیست در چند مرتبه با این شماره تماس گرفت و برخی مشکلات در حوزه کودک و نوجوانان را بیان و پیگیری کرد مشاوران با صبوری پاسخگوی مسائل بودند.

براساس اعلام معاون پرورشی و فرهنگی وزارت آموزش و پرورش، بیش از ۲۰۸ هزار مصاحبه تشخیصی برای گروه‌های هدف طرح نماد انجام و تا ۱۵ مرداد امسال ۱۱۶ هزار مدرسه وارد سامانه نماد شده است و اطلاعات در زمینه آسیب‌های اجتماعی به ثبت رسیده است، همچنین براساس غربالگری‌ها، ۵ درصد از دانش آموزان ، نیازمند بررسی بیشتر تشخیص داده شدند.

البته وزارت آموزش و پرورش تاکنون آمار جزئی درباره اینکه مهمترین و فراگیرین آسیب های اجتماعی ثبت شده در نماد کدام موارد بوده و یا کدام استان ها و مناطق بیشتری تماس ها و مداخلات را داشته اند، اطلاع رسانی نکرده است. اما اکنون پس از گذشت حدود یک دهه این سوال مطرح است که این طرح تا چه میزان توانسته برای کاهش آسیب‌های اجتماعی در جامعه هدف موفق عمل کند و در صورت موفقیت چرا آمارهای ارایه شده در حوزه هایی چون استعمال دخانیات و مصرف مواد مخدر بیانگر کاهش سن مصرف کنندگان است.

استعمال دخانیات در میان دانش‌آموزان

هرچند که آماری از انواع و تعداد آسیب‌های اجتماعی از سوی معاونت پرورشی و فرهنگی وزارت آموزش و پرورش در اختیار رسانه‌ها قرار نگرفته است اما گزارش‌های میدانی نشان می‌دهد که برخی از این آسیب‌ها از جمله اعتیاد و استعمال دخانیات، نومیدی و خشونت در میان دانش‌آموزان بیش از گذشته رواج یافته است.

در این خصوص محمدرضا مسجدی دبیرکل جمعیت مبارزه با دخانیات ایران چندی پیش اعلام کرد: از ۲ سال پیش جمعیت مبارزه با دخانیات طرح پیشگیری از استعمال دخانیات مدارس را با عنوان پاد آغاز کرده است، در زمان آغاز اجرای این طرح، کارشناسان امور تربیتی و روانشناسی وزارت آموزش و پرورش اعلام کردند که آموزش مقابله با سیگار از کلاس هفتم دیر است و باید از کلاس سوم دبستان آغاز شود.

وی همچنین با بیان اینکه ۷۰ هزار نفر سالانه در ایران به دلیل مصرف دخانیات جان خود را از دست می دهند، گفت: در چند سال اخیر، مصرف قلیان در میان دختران ۱۴ تا ۱۵ ساله ۱۳۳ درصد رشد داشته است.

این آمارها درحالی است که با یک گذر ساده در خیابان‌ها، پارک‌ها و کافی‌شاپ‌های شهرها شاهد استعمال دخانیات از جمله سیگار، قلیان و حتی مخدرهای نوظهوری چون گل در میان نوجوانان دختر و پسر هستیم.

حنا یکی از همین نوجوانان است؛ دختر ۱۵ ساله‌ای که به همراه دوستانش در یکی از کافه‌های تهران مشغول صحبت و استعمال سیگار و قلیان است. او قلیان و سیگار را دخانیات نمی داند و به خبرنگار ایران اکونومیست می گوید که برخی از دوستانش گُل هم مصرف می کنند.

او ادامه می‌دهد: سیگار و قلیان یک تفریح است، وقتی بیرون می‌آییم با این کار مشغله‌ای برای خودمان فراهم می‌کنیم.

تینا دختر ۱۷ ساله‌ دیگری است که بعدازظهرها همراه برخی از دوستانش به پارک می رود و دور هم سیگار می‌کشند؛ او دلیل این کارش را اینطور توضیح می دهد: سیگار که چیز خاصی نیست بلکه «سیگاری» خطرناک است.

او ادامه می‌دهد: «سیگاری» یک مخدر اعتیادآور است اما سیگار که اصلا دودی ندارد و فقط برای آرام کردن ذهنش از آن استفاده می‌کند.

تینا یک پسر دیگر را در اطراف پارک نشان می‌دهد و می‌گوید: آن پسر همیشه گل و مواد دیگر مصرف می‌کند اما هر وقت که به ما تعارف کرده ما به او جواب رد داده‌ایم.

امیرعلی پسر ۱۷ ساله‌ای است که به گفته خودش به مدت ۳ سال است که در جمع‌های دوستانه مواد مخدر گل را مصرف می‌کند، او در این باره می‌گوید: گل فقط یک حالت شادی آور یا خیلی ناراحت می‌دهد و باعث می‌شود که احساس اصلی خود را درک کنیم.

او نحوه آشنایی اش با گل را اینطور توضیح می دهد: اولین بار یکی از دوستانم گل به مدرسه آورد؛ در جلد سیگار پیچیدیم و کشیدیم؛ آنقدر حس خوبی به ما داد که چند سال است آن را مصرف می‌کنیم.

این نوجوان دبیرستانی اصرار دارد که معتاد نیست و هر وقت او و دوستانش بخواهند، می توانند آن را کنار بگذارند و ترک کنند.

اهورا دانش‌آموز کلاس هشتمی است که در یکی از کافه‌های شهر به همراه ۲ پسر دیگر مشغول استعمال قلیان هستند؛ این سه پسر هر کدام یک قلیان برای خود سفارش داده‌اند. او در این باره می‌گوید: ما سه قلیان با طعم‌های مختلف سفارش داده‌ایم که تنوع داشته باشد.

«قلیان را که همه می‌کشند؛ ما خیلی بچه‌های خوبی هستیم که فقط دورهم جمع شده‌ایم و قلیان می‌کشیم. دوستان دیگر ما خلافشان سنگین‌تر است. قلیان می‌کشیم که حوصله ما سر نرود». اینها بخشی از جملات اهورا در توجیه مصرف قلیان است؛ او معتقد است که با مصرف تنباکو در قلیان اتفاق خاصی نمی افتد که نگرانش باشد.

رواج خشونت و نومیدی در میان دانش‌آموزان

افزایش رفتارهای خشونت آمیز در میان دانش‌آموزان از آسیب‌های مهم دیگری است که اخبار آن در ماه های اخیر در رسانه‌ها پرتکرار شده و واکنش‌های بسیاری را هم به دنبال داشته است؛ با اینکه خشونت و قلدری در دهه‌های گذشته بیشتر به مدارس پسرانه رواج داشت، اکنون مشکل به مدارس دخترانه هم کشیده شده است.

نمونه بارز این موضوع، درگیری دانش‌آموزان در مدرسه‌ای در شهرری بود که آبان ماه امسال رخ داد و در پی مشاجره چند دانش آموز در یکی از مدارس متوسطه دخترانه شهر ری، یکی از دانش‌آموزان اقدام به استفاده از اسپری فلفل کرد. یا در سال گذشته خبر درگیری ۲ دختر دانش آموز در یاسوج خبرساز شد که یکی از طرفین دعوا از اسپری فلفل استفاده کرده و بوی ناشی از آن موجب بدحالی ۱۸ دانش آموز شده بود.

یادمان نرفته است که همین چند سال پیش فیلم موسوم به «قمه کشی هلیا» در فضای مجازی دست به دست شد؛ فیلمی که از درگیری فیزیکی میان دو گروه از دختران حکایت داشت که نه تنها با الفاظ نامناسب به هم توهین کردند، بلکه در نهایت یکی از آن دخترها با یک قمه در میان مردم رعب و وحشت ایجاد کرد.

به دنبال رواج خشونت در میان دانش آموزان نوجوان، بروز حس نا امیدی نسبت به آینده در بین این قشر نیز قابل تامل است؛ اینکه نوجوانانی که باید سرشار از حس زندگی و شوق باشند، چرا به یکباره تصمیم می گیرند به زندگی خود پایان دهند؟ اتفاقی که برای دو دختر دبیرستانی در حکیمیه تهران روی داد یا سقوط از ارتفاع دانش آموز تبعه افغانستان و حتی خودکشی دختر کازرونی از جمله حوادثی از این دست است.

حضور ۱۳ هزار مشاور در مدارس و مراکز

بر اساس آخرین آمار وزارت آموزش و پرورش که اسفند ۱۴۰۲ منتشر شد، نتایج طرح نماد نشان می‌دهد ۲۶ درصد مدارس، ۴۲ درصد از دانش آموزان و ۳۴ درصد از کارکنان به همراه چهار میلیون و ۸۴۰ هزار نفر از والدین تحت پوشش این طرح قرار گرفته اند که شامل آموزش مهارت‌های خود مراقبتی برای دانش آموزان و والدین و مهارت ارتباط مؤثر با دانش آموزان و شناخت رفتارهای پرخطر برای والدین و کارکنان مدارس بوده است.

همچنین در زمینه غربالگری برای شناسایی دانش آموزان آسیب پذیر و آسیب دیده نیز آمار نشان می دهد حدود ۱۹ درصد از دانش آموزان غربال شده اند.

در زمینه انجام مصاحبه های تشخیصی برای گروه های هدف نیز تا مردادماه امسال بیش از ۲۰۸ هزار مصاحبه انجام شده است، ۱۱۶ هزار مدرسه وارد سامانه نماد شده و اطلاعات در زمینه آسیب‌های اجتماعی را ثبت کردند که قرار است بر اساس این اطلاعات نقشه خطرپذیری آسیب های اجتماعی دانش آموزان طراحی شود.

سمیه سادات ابراهیمی مدیرکل امورتربیتی، مشاوره و مراقبت در برابر آسیب‌های اجتماعی وزارت آموزش و پرورش درباره اجرای طرح نماد در مدارس و دستاوردهای آن به ایران اکونومیست می‌گوید: شیوع آسیب‌های اجتماعی میان جمعیت دانش‌آموزی کشور که طیف وسیعی از کودکان و نوجوانان را در برمی گیرد، کم نیست.

وی افزود: در گروه سنی کودکان و نوجوانان، خطرات مختلفی وجود دارد که به‌دلیل مقتضیات سنی و زمینه‌های خطرجویی، هیجان‌طلبی و کنجکاوی، فشار همسالان، فقر عاطفی، غرق شدن در فضای مجازی، وجود زمینه‌های مخاطره‌آمیز در خانواده آنان را تهدید می‌کند.

مدیرکل امور تربیتی آموزش و پرورش ادامه داد: از طرفی آسیب‌های اجتماعی دانش‌آموزان که ناشی از عدم استفاده صحیح از فضای مجازی، خشونت، طلاق والدین، اعتیاد، بزهکاری و مواردی از این دست است، عمدتاً ناشی از علل و عوامل خارج از مدرسه است.

ابراهیمی بر این باور است که ریشه بسیاری از آسیب های اجتماعی می تواند از یاس و ناامیدی، نگرانی، سردرگمی هویتی و فاصله گرفتن از ارزش های دینی و مذهبی سرچشمه بگیرد و در افزایش رفتارهای پرخاشگرانه و خشونت آمیز، انحرافات اخلاقی، خودکشی، اعتیاد، بزهکاری و آسیب های فضای مجازی خود را نشان دهد.

وی با بیان اینکه آموزش و پرورش در اجرای برنامه نماد (نظام مراقبت اجتماعی دانش آموزان) با هدف پیشگیری از آسیب های اجتماعی در سه فضای مدرسه، خانواده و محله با تاکید بر مدرسه به عنوان جدی ترین فضای اجتماعی کودکان و نوجوانان فعالیت می‌کند، گفت: در شرایطی که مخاطرات تهدیدکننده کودکان و نوجوانان، یکی از دغدغه‌های کارشناسان، برنامه‌ریزان و خانواده‌ها است، این سند می‌تواند زمینه‌ای امیدبخش برای آموزش، توانمندسازی و مداخلات به‌موقع پیشگیرانه در زمینه آسیب‌های اجتماعی و رفتارهای پرخطر تهدیدکننده کودکان و نوجوانان باشد.

مدیرکل امور تربیتی وزارت آموزش و پرورش افزود: برنامه توانمندسازی کارکنان، اولیا، دانش‌آموزان به شیوه اثربخش، برنامه یاریگران زندگی و برنامه همیار مشاور از جمله برنامه‌ها در این طرح است.

ابراهیمی عنوان کرد: نماد یکی از برنامه‌های تحولی در زمینه پیشگیری، کنترل و کاهش آسیب‌های اجتماعی است و فرایند جامعی را شامل می‌شود که مجموعه‌ای نظام‌یافته از خدمات و برنامه‌ها به‌منظور مراقبت دانش‌آموزان در برابر رفتارهای پُرخطر و آسیب‌های اجتماعی از طریق مداخله به موقع و موثر است.

وی ادامه داد: این طرح با هدف پیشگیری، کنترل و کاهش آسیب‌های اجتماعی در بین دانش‌آموزان و با تمرکز بر مداخله سریع، به‌موقع و موثر در قالب ۵ کارکرد آموزش، غربالگری، مداخلات مختصر، ‌درمان ‌و حمایت‌های اجتماعی و با محوریت ارجاع الکترونیک بین‌سازمانی، از طریق سامانه جامع «نماد»، اجرا می‌شود و وزارت آموزش و پرورش از طریق سامانه نماد در تمام مدارس دولتی و غیردولتی نسبت به پایش مستمر وضعیت تحصیلی و رفتاری دانش‌آموزان اقدام می‌کند.

ابراهیمی عنوان کرد: مدیر مدرسه با شناسایی دانش‌آموزان در معرض خطر یا آسیب‌دیده، ضمن ایجاد بستر برای ارائه خدمات آموزشی، مشاوره فردی و خانوادگی و انجام مداخلات مختصر ضروری توسط افراد متخصص، در صورت نیاز به ارائه خدمات حمایتی و تخصصی یا مداخله قضائی، حسب مورد موضوع را فوراً به سازمان بهزیستی یا دفتر حمایت از اطفال و نوجوانان دادگستری اعلام می‌کند.

وی با بیان اینکه همچنین مشکلات ثبت‌شده در نماد با توجه به ویژگی‌های رشدی، سنی، جنسیتی، بومی و منطقه‌ای در مدارس متفاوت است، خاطر نشان کرد: مخاطبان هدف طرح «نماد» تمام دانش‌آموزان در همه دوره‌های تحصیلی، والدین و کارکنان هستند.

مدیرکل امور تربیتی وزارت آموزش و پرورش گفت: در حال حاضر ۱۳ هزار مشاور در مدارس و مراکز مشاوره و خدمات روان‌شناختی مشغول فعالیت‌ هستند که در صورت ثبت مشکلات روان‌شناختی، در اسرع وقت توسط مشاور ‌یا رابط مشاوره پاسخگویی صورت می‌گیرد.

ابراهیمی عنوان کرد: این پاسخگویی در وضعیت فوریت‌های روانی - اجتماعی آنی است و در موقعیت‌هایی که بروز فوریت روانی - اجتماعی داریم، براساس شیوه‌نامه مربوطه به سرعت مداخلات روانی - اجتماعی توسط مشاور یا رابط مشاوره، با مدیریت مدیر مدرسه و همراهی تیم فوریت‌های روانی - اجتماعی منطقه که به محل اعزام می‌شوند، صورت می‌گیرد.

وی افزود: در سایر مواردی که فوریت محسوب نمی‌شود، مداخلات مختصر مشاوره‌ای توسط مشاوران یا رابطان مشاوره در مدارس صورت می‌گیرد و همراه این مداخلات آموزش‌های لازم نیز به والدین داده می‌شود و در صورت عدم رفع مشکل به مراکز مشاوره و خدمات روان‌شناختی ارجاع داده می‌شود.

ابراهیمی خاطرنشان کرد: ایجاد عدالت دسترسی به خدمات مراقبت روانی - اجتماعی، شناسایی و مداخلات به‌هنگام درون مدرسه‌ای و در صورت نیاز ارجاع هدفمند دانش‌آموزان دارای مشکل روان‌شناختی، ‌امکان رصد و پیگیری خدمات ارائه‌شده به دانش‌آموزان و پیشگیری از بروز و شدت‌ گرفتن مشکلات روانی - اجتماعی در دانش‌آموزان از جمله خروجی‌های نماد به شمار می‌رود.

دوره‌ای سرنوشت ساز به نام نوجوانی

نباید این موضوع را ندیده گرفت که به باور روانشناسان و جامعه شناسان، شکل گیری هویت فردی و اجتماعی نوجوانان در سه ضلعی مدرسه، خانواده و جامعه شکل می گیرد و نباید همه بار آسیب های اجتماعی را به دوش مدرسه و متولیان آموزش گذاشت زیرا یکی از حساسترین دوره های زندگی هر فرد، دوران نوجوانی است.

در دوره نوجوانی، فرد با دو چالش بزرگ یعنی بلوغ و هویت یابی مواجه می‌شود که در این زمان نقش هر یک از اضلاع شکل دهنده هویت نوجوان بسیار مهم و تاثیرگذار است.

به اعتقاد مشاوران تربیتی، رفتار والدین و آگاهی آنان درباره چگونگی تعامل با فرزند نوجوان مهمترین ابزاری است که می‌تواند راه بسیاری از انحرافات اجتماعی را سد کند و درست در نقطه مقابل رفتارهای نادرست والدین می‌تواند منجر به کاهش اعتماد به نفس و امنیت درونی نوجوان شود.

فرد در دوره نوجوانی نیاز به استقلال و ابراز عقاید دارد، والدین باید این ویژگی را بشناسند و اجازه دهند تا نوجوان آزادانه دیدگاه هایش را بیان کند و از نظارت و کنترل مستقیم او بپرهیزند؛ از سوی دیگر ارتباط دوستانه با نوجوان احساس اعتماد و امنیت را برای او به ارمغان می آورد و نباید این احساس استقلال را در نوجوان سرکوب کنند.

باید به یاد داشته باشیم که دوستان در این سن نقش مهمی در زندگی نوجوان دارند؛ تحقیر یا رد کردن دوستان باعث احساس ناتوانی در تصمیم گیری او می شود. اگر دوستی مناسب نیست دلایلش را با نوجوان باید به صورت صمیمانه در میان گذاشت و با او گفت و گو کرد.

یک روانشناس تربیتی در خصوص چگونگی بروز آسیب‌های اجتماعی و راهکارهای آن برای کاهش این چالش‌ها در میان دانش‌آموزان به ایران اکونومیست گفت: آسیب‌های اجتماعی معلول عوامل فردی، روانی، محیطی و اجتماعی است که این عوامل از خود شخص تا خانواده و مدرسه و محیط پیرامون را شامل می شود.

افسانه برومند افزود: با توجه به اینکه بسیاری از نوجوانان از یک دوره وابستگی به خانواده وارد اولین مرحله و مرکز اجتماعی شدن در محیطی به نام مدرسه می‌شوند، اگر در این میان نقشه راه و یا رهبر فکری از سوی خانواده و مدرسه آنها را یاری نکند در دام آسیب‌های اجتماعی متعددی گرفتار می‌شوند.

این روانشناس یادآور شد: دوران مدرسه به ویژه در مقطع متوسطه برای دانش آموزان دوره استقلال اجتماعی به شمار می‌آید که یکی از تهدیدات در این دوران وابستگی، اعتماد و تقلید از گروه همسالان و هم کلاسی‌هایشان است.

وی تاکید کرد: برای پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی بین نوجوانان دانش آموز هم باید خانواده‌ها به رفتار و تهدیدات اطراف فرزندان خود آگاه و هوشیار باشند و هم متولیان مدرسه به ویژه معلمان و مربیان به عنوان مرجع تربیتی دانش آموزان نسبت به شناسایی آسیب‌های پیرامون مدارس خود آگاه و به موقع و سریع وارد عمل شوند.