قصه تالاب‌های لب خشکیده

به گزارش ایران اکونومیست، دلایلی مختلفی باعث شده است برخی از تالاب‌های کشور در وضعیت بحرانی قرار بگیرند. عدم تخصیص نیاز آب محیط زیستی و کشاورزی ناپایدار در حوضه و تغییرات اقلیمی برخی از این دلایل هستند.

رعایت حقآبه‌های محیط‌ زیستی نیز شاه کلید احیای تالاب‌هاست. باوجود وضعیت مناسب برخی از تالاب‌ها اما همچنان تالاب‌های مهمی در سطح کشور وجود دارند که در وضعیت بحرانی قرار دارند و نیازمند اقدامات سازنده در جهت رفع مشکلات هستند.

آرزو اشرفی زاده - مدیرکل دفتر حفاظت و احیای تالاب‌های سازمان حفاظت محیط زیست - پیش از این در گفت‌وگو با ایران اکونومیست اعلام کرده بود: «تالاب هامون به دلیل اقدامات افغانستان در در بالادست رودخانه‌ها به‌ویژه هیرمند و فراه و انحراف آب از مسیر طبیعی رودخانه هیرمند به سمت «گود زره» علی‌رغم جاری شدن سیلاب‌ در این رود، شرایط مناسبی ندارد. تالاب‌های بزرگی مثل گاوخونی، بختگان و پریشان به دلیل عدم تخصیص نیاز آب محیط زیستی و کشاورزی ناپایدار در حوضه و تغییرات اقلیمی در بحران هستند.»

بیشتر بدانید:

وضعیت بحرانی ۴ تالاب‌ هامون، گاوخونی، بختگان و پریشان

در ادامه درباره چهار تالاب مهم کشور و وضعیت بحرانی آن‌ها می‌خوانید.

تالاب هامون

هامون مجموعه تالابی وسیعی است که در شمال استان سیستان و بلوچستان و در منطقه دشت سیستان قرار دارد. در گذشته‌ای نه‌چندان دور تالاب هامون سومین دریاچه پرآب کشور ما بوده است. وسعت هامون در شرایط حداکثر آبگیری حدود ۵۷۰۰ کیلومتر مربع است که از این مقدار ۳۸۲۰ کیلومتر مربع متعلق به ایران است. در منطقه سیستان، سه هامون به نام‌های پوزک، صابری و هیرمند قرار دارند. این هامون‌ها به طور مجزا از منابع آبی جداگانه تغذیه می‌شوند ولی در موقع حداکثر آبگیری به هم می‏‌پیوندند.

هامون پوزک از طریق شاخه پریان رود هیرمند، رود خاش و خوسپاس تغذیه می‌شود و وسعتی حدود ۱۴۸۴ کیلومتر مربع دارد که بیشترین بخش این تالاب در استان نیمروز افغانستان و حدود ۳۳۰ کیلومتر مربع آن نیزدر ایران قرار گرفته است.

مساحت هامون صابری حدود ۱۰۲۹ کیلومتر مربع است. در شمال غربی دشت سیستان بین قسمتی از خاک ایران و افغانستان واقع شده و نسبت به هامون پوزک بزرگ‌تر است. هامون صابری از طریق رودخانه‌های فراه و هاروت همچنین از سرریز هامون پوزک تغذیه می‌شود. قسمت جنوبی هامون صابری که در ایران واقع شده، از عمق بیشتری برخوردار است.

هامون هیرمند در غرب دشت سیستان واقع شده و از طریق رود سیستان و رودخانه‌های شور همچنین هامون صابری تغذیه می‌شود. جریانات سطحی و ناچیزی هم از شرق، شمال و غرب وارد هیرمند می‌شود. تنها نقطه مرتفع دشت سیستان کوه خواجه است که با ارتفاع ۶۰۹ متر از سطح دریای آزاد (۱۰۰ متر از سطح زمین) در هامون هیرمند قرار دارد.

تداوم خشکسالی موجب کم‌آبی و یا خشک شدن بخشی از نشده است و درسال‌های اخیر نیز به دلیل اجرای سیاست‌های آبی از سوی افغانستان از ساخت سدها و آب‌بندها گرفته تا اقدامات انجام شده برای هدایت و انحراف آب هیرمند به داخل افغانستان، دریافتی ایران از هیرمند خیلی کم شده و این مشکل هامون را دو چندان کرده است. همین امر این تالاب را به کانون‌های گرد و غبار تبدیل کرده است.

تالاب گاوخونی

تالاب گاوخونی اصفهان، مهم‌ترین تالاب در فلات مرکزی ایران است که تا دو دهه پیش از منبع اصلی و دائمی خود یعنی رودخانه زاینده‌رود تأمین می‌شد البته سیلاب‌ها و زیرحوضه‌های فصلی و موقت دیگری نیز در تغذیه این تالاب نقش داشته‌اند اما سهم آن‌ها کمتر از ۱۰ درصد بوده است.

تالاب گاوخونی در سال ۱۳۵۴ در فهرست تالاب‌های بین‌المللی کنوانسیون رامسر قرار گرفت و از این منظر رسیدگی دائمی به شرایط آن اهمیت جهانی دارد اما تصاویر ماهواره‌ای از اوایل دهه ۸۰ روند کم آبی این تالاب اکولوژیک را نمایان می‌کند.

در حال حاضر ۹۵ درصد تالاب گاوخونی خشک است. زندگی ۴۲ گونه گیاهی، ۱۶ گونه خزنده، ۱۵ گونه ماهی و ۳۴ گونه پرنده به‌صورت مستقیم و غیر مستقیم در گرو سلامت گاوخونی است.

از طرف دیگر، زندگی سالم انسان‌های ساکن در اطراف تالاب گاوخونی نیز متأثر از تالاب گاوخونی است، تالاب گاوخونی در تمام سال‌های آبگیری، ذرات ریز و درشت شسته شده توسط آب‌های جاری را در خود حل کرده و حالا یک کانون بالقوه گردو غبار است و تأمین حقابه‌های قانونی تالاب گاوخونی از مطالباتی است که نقش چشمگیری در پیشگیری از آلودگی‌ هوا دارد.

تالاب بختگان

دومین دریاچه بزرگ ایران بعد از دریاچه ارومیه و بزرگ‌ترین دریاچه مرکزی ایران است و به طول ۱۲۰ کیلومتر در شهرستان‌های نی ریز، استهبان، بختگان و خرامه و ارسنجان در استان فارس قرار دارد. این دریاچه زیستگاه زمستانه پرندگانی است که از روسیه و دشت‌های سیبری به ایران مهاجرت می‌کنند.

دریاچه بختگان، باعث افزایش رطوبت هوا می‌شد و به علت بلند بودن ارتفاع کوه‌های پیرامون نی‌ریز، رطوبت حاصله در هوای همان منطقه باقی می‌ماند و باعث ثمردهی درختان انجیر، بادام، رز و زیتون در کوه‌ها می‌شود که می‌توان به نوعی آن را آبیاری مصنوعی کوه‌ها نامید.

وجود سه سد در بالادست تالاب بختگان بر روی رودخانه «کر» که منبع اصلی تأمین آب این دریاچه است، موجب خشک شدن این حوضه آبی شده‌ است.

تالاب بختگان در طرح بین المللی حفاظت از تالاب‌های ایران قرار دارد و طی سال‌های گذشته اقداماتی در راستای بهبود شرایط این تالاب انجام شده است.

تالاب پریشان

تالاب پریشان از برجسته‌ترین تالاب‌های استان فارس در دشت ارژن است که در حال حاضر روزگار خوشی را سپری نمی‌کند. این تالاب از عرصه‌های آبی جنوب ایران در استان فارس و غرب شیراز به شمار می‌رود و فاصله کوتاهی تا کازرون دارد. ارتفاع دریاچه پریشان از سطح دریا حدود ۸۲۰ متر است و مساحت این تالاب در دوره پرآبی به حدود ۴,۳۰۰ کیلومتر مربع رسیده بود.

نام تالاب پریشان را در فهرست تالاب‌های بین‌المللی ثبت کرده‌اند و در زمره مناطق حفاظت‌شده قرار دارد. اطراف دریاچه پریشان را کوهسارهای رشته کوه زاگرس پوشانده‌اند. کوه‌های شمالی این تالاب در حدود پنج کیلومتر و کوهستان‌های جنوبی تنها حدود ۵۰۰ متر با دریاچه پریشان فاصله دارند.

دریاچه پریشان در حال حاضر شرایط وخیمی دارد و خشکی آن به‌جز اکوسیستم محیط خود، چرخه طبیعی زندگی جانوران مناطق اطراف را نیز در خطر نابودی قرار می‌دهد.

به گزارش ایران اکونومیست، باتوجه به وضعیت بحرانی این تالاب‌ها انتظار می‌رود با هماهنگی ارگان‌ها و دولت جدید مدیریت منابع و مصارف آب در حوزه آبخیز تالاب‌ها، آمایش سرزمین در طرح‌های توسعه وابسته به منابع آب، بازنگری در اسناد تخصیص منابع و مصارف آب و تخصیص کامل حقآبه‌های زیست‌محیطی تالاب‌ها در نظر گرفته شود چرا که این گونه اقدامات به بهتر شدن وضعیت تالاب‌ها در پایاب این حوضه‌ها کمک خواهد کرد.