اصطلاح «سرمایه اجتماعی» طی سه دهه گذشته موضوع بررسی‌های بسیاری در علوم اجتماعی و به ویژه در جامعه‌شناسی بوده است. این اصطلاح توانست در کمتر از دو دهه، ادبیات بسیار گسترده‌ای را به خود اختصاص دهد و به مفهومی، کم و بیش «اسطوره‌ای» تبدیل شود؛ به گونه‌ای که برخی از نویسندگان آن را حتی بیش از یک کلیدواژه علمی و همسنگ یک نظریه پنداشته‌اند. سرمایه اجتماعی به دلیل توانایی در توضیح بسیاری از پدیده‌های جامعه مدرن، توانسته است جایگاه مهمی را در ادبیات علمی جهان کسب کند.
در ایرانِ دوران جنگ تحمیلی، سرمایه اجتماعی به نحوی چشمگیر و به صورت حداکثری خود را نشان داد که این مهم باعث موفقیت‌ها و پیروزی‌های زیادی شد
یک جامعه سالم از سرمایه اجتماعی بالایی برخوردار است زیرا افراد جامعه با یکدیگر روابطی اعتمادآمیز دارند. افراد ضمن تأمین منافع خود، به دیگران نیز سود می‌رسانند و اگر سود بردن مستلزم زیان وارد کردن به دیگران باشد، از آن چشم‌پوشی می‌کنند و به راحتی اعتماد دیگران به خود را خدشه‌دار نمی‌سازند. بدیهی است که سیاست‌مداران و رهبران کشورها همواره خواهان افزایش سرمایه اجتماعی در کشور خود باشند تا با شهروندانی اخلاق‌مدار مواجه باشند. البته دولت‌ها کنترل چندانی بر سرمایه اجتماعی ندارند زیرا عوامل ایجادکننده سرمایه اجتماعی، اغلب غیردولتی و غیر قابل برنامه‌ریزی‌اند.
در ایرانِ دوران جنگ تحمیلی، سرمایه اجتماعی به نحوی چشمگیر و به صورت حداکثری خود را نشان داد که این مهم باعث موفقیت‌ها و پیروزی‌های زیادی شد. این وضعیت باعث شده تا در شرایط فعلی نیز بازخوانی آن دوران از این منظر مورد توجه قرار گیرد. در این راستا بازشناسی و اولویت‌دهی مولفه‌های اثرگذار بر ارتقای سرمایه اجتماعی در دوران دفاع مقدس الزم و ضروری به نظر می‌رسد.
در همین خصوص «بهمن کارگر»، «پژمان پورجباری» و «مهدی امیریان» در پژوهشی با عنوان «مولفه‌های مؤثر بر ارتقای سرمایه اجتماعی ایران در دفاع مقدس» [۱]، این مولفه‌ها را مبتنی بر دیدگاه‌های صاحبنظران فرهنگی و اجتماعی، استخراج کرده‌اند. در ادامه بخشی از این پژوهش آمده است:
جنگ تحمیلی و شکل‌گیری نمونه خاصی از روابط اجتماعی
جنگ تحمیلی با همه مصائب و مشکلات و ویرانی‌ها سبب شد در بحبوحه تنگناهای اقتصادی، روانی و اجتماعی، شکل خاصی از روابط اجتماعی شکل بگیرد. این شکلِ خاص از روابط اجتماعی و هنجارها و ارزش‌های ناشی از آن، سرمایه اجتماعی برای ایران در حال جنگ محسوب می‌شد. این جنگ یک واقعه کم‌نظیر در تاریخ معاصر ایران بود که با نبردها، وقایع و رویدادهای دیگر هم به دلیل وسعت و شدت و هم به علت اشتیاق مردم جهت شرکت در جبهه‌های نبرد تفاوت دارد.
در دوران هشت ساله دفاع مقدس و با اولویت یافتن گرایش‌های جمع‌گرایانه در عرصه عمومی، منافع فردگرایانه کمتر امکان بروز یافتند. روحیه همیاری، اعتماد متقابل، ایثار، مقاومت و مسائلی از این دست در فضای عمومی جامعه به عنوان ارزش شناخته شدند. از این شکل خاص از روابط اجتماعی تحت عنوان سرمایه اجتماعی یاد می‌شود. وجود سرمایه اجتماعی در جامعه، به لحاظ شکل و ماهیت روابط اجتماعی (هنجارهای اعتماد و همیاری) و به واسطه تراکم در روابط اجتماعی و روابط بین گروهی، سوگیری ارزش‌های عامگرایانه را جایگزین ارزش‌های خاص‌گرایانه می‌کند و از سوی دیگر با شکل‌گیری هنجارهای اعتماد و همیاری از طریق گسترش روابط اجتماعی در شبکه‌ها، مانع بروز فردگرایی در اشکال منفی آن می‌شود.
وقتی نیروهای مردمی فرماندهان را که نقطه اتکای آنها بودند، به عنوان یار صمیمی شناخته و به آنان اعتماد می‌کردند، واضح است که وی را در غم و شادی خود شریک دانسته و از سوی دیگر شبکه‌های اعتماد میان نیروها و فرماندهان به وجود می‌آمد
قدرت‌های بزرگ بر این باور بودند که نظام سیاسی ایران با تجاوز خارجی و افزایش شکاف‌های داخلی به دلیل تکثر قومیتی و مذهبی از پا خواهد افتاد اما با گذشت زمان، شرایط به گونه دیگری رقم خورد. شکاف‌های قومی و مذهبی نه تنها تشدید نشد بلکه در نتیجه درهم‌تنیدگی روابط اجتماعی، منجر به شکل‌گیری سرمایه اجتماعی شد که یکی از دلایل شکل‌گیری روحیه مقاومت و ایثار در دفاع مقدس بود.
مشارکت و اعتماد اجتماعی در دفاع مقدس
دفاع مقدس یکی از عرصه‌های حضور طیف‌های متفاوت و گوناگون جامعه ایرانی در جنگ تحمیلی بود که بیانگر مشارکت همه جانبه افراد ملت از هر قشری، در راستای دفاع از کیان ملی و ارزش‌های انقلاب اسلامی بود. حضور فرد فرد ملت در جبهه‌های نبرد، نشانگر روحیه همکاری و همنوایی در مواقع حساس و بحرانی در جهت نیل به اهداف و منافع ملی بود. اعزام‌های یکصد هزارنفری، کمک‌های مردمی به جبهه‌ها و تحمل سختی‌ها و مشکلات زندگی در کنار حمایت از جبهه‌ها از این منظر تفسیر می‌شود.
بر اساس نظریه سرمایه اجتماعی، افرادی که آگاهانه دست به مشارکت در امور عمومی می‌زنند، سبب افزایش بهره‌وری در این امور می‌شوند. این حضور داوطلبانه، افزایش خلاقیت، بازدهی، خودشکوفایی، ایثارگری و روحیه مقاومت و شهادت را در طول جنگ به همراه داشت. اعزام داوطلبانه در فضای عمومی جامعه به عنوان یک ارزش مطرح می‌شود و در طول زمان، خود را تثبیت می‌کند. این ارزش، خود یک سرمایه اجتماعی است که فیمابین روابط افراد شکل‌گرفته است.
سه‌گانه اعتماد به خداوند، اعتماد به خود و اعتماد به مردم، منشور سه وجهی و اصول اصلی دستگاه محاسباتی از منظر امام خمینی (ره) بود که در دفاع مقدس ظهور و بروز یافت. وجود حس فروتنی و تواضع فرماندهان نسبت به رزمندگان سبب می‌شد که بین آنها اعتماد، دوستی و محبت، تشویق به اطاعت از قانون، ایجاد زمینه نظم‌پذیری و قانونمندی به وجود آید.
وقتی نیروهای مردمی، فرماندهان را که نقطه اتکای آنها بودند، به عنوان یک یار صمیمی شناختند و به آنان اعتماد می‌کردند، واضح است که وی را در غم و شادی خود شریک دانسته و از سوی دیگر شبکه‌های اعتماد میان نیروها و فرماندهان به وجود می‌آمد. بر اساس نظریه سرمایه اجتماعی، شکل‌گیری این وجه از روابط اجتماعی مبتنی بر اعتماد متقابل، نیازمند محیطی خاص است. در دوران هشت سال دفاع مقدس «جبهه» محیطی است که این نوع خاصی از روابط در بستر آن شکل می‌گیرد.
ارزش‌های دفاع مقدس
جبهه به عنوان محیط خاصی که در نتیجه جنگ تحمیلی شکل گرفت، دارای ویژگی‌هایی منحصر به فردی بود که عبارتند از:
نوع استفاده از واژه‌ها، ادبیات و نحوه برخورد افراد عادی اجتماع با رزمندگان در طول جنگ، همگی نشان‌دهنده برخورداری قشر رزمنده از سرمایه اجتماعی است که با شأن و منزلت و قدرت اجتماعی همراه است
نوع استفاده از واژه‌ها، ادبیات و نحوه برخورد افراد عادی اجتماع با رزمندگان در طول جنگ، همگی نشان‌دهنده برخورداری قشر رزمنده از سرمایه اجتماعی است که با شأن و منزلت و قدرت اجتماعی همراه است:
دین و ایدئولوژی در دفاع
در ایدئولوژی اسلامی دوران دفاع مقدس، عناصری چون حضور مذهب در تمام امور فردی و اجتماعی، اصالت شرع، آخرت‌گرایی متأثر از نگاه این جهانی، آرمانگرایی، تکیه بر احساسات مذهبی، تقلید، ولایت فقیه، ضدیت با بیگانه و بازسازی گذشته (سنت) حضور پررنگی داشتند
در ایدئولوژی اسلامی دوران دفاع مقدس، عناصری چون حضور مذهب در تمام امور فردی و اجتماعی، اصالت شرع، آخرت‌گرایی متأثر از نگاه این جهانی، آرمانگرایی، تکیه بر احساسات مذهبی، تقلید، ولایت فقیه، ضدیت با بیگانه و بازسازی گذشته (سنت) حضور پررنگی داشتند و در پیوند با اوضاع اجتماعی دوره جنگ، به ویژه نیمه اول جنگ، نقش خود را به عنوان عناصر جمع‌گرایانه به خوبی ایفا کردند و شکل‌گیری سرمایه اجتماعی را شکل دادند.
در این بستر، دین توانست نقش اجتماعی ایفا کند و زمینه شکل‌گیری سرمایه اجتماعی در جبهه فراهم شد؛ بنابراین سرمایه اجتماعی جبهه به شدت از آرمان‌های اسلامی و ایدئولوژی شیعه متأثر است.
نتیجه‌گیری
در دوران دفاع مقدس به جهت شرایط بحرانی و بسترهای قومی و مذهبی جامعه ایران با نفی فردگرایی و ترویج عمل جمعی و جمع‌گرایی، درهم‌تنیدگی روابط اجتماعی و بافت اجتماعی جامعه ایران دستخوش تغییر شد. این درهم‌تنیدگی در روابط اجتماعی باعث افزایش انسجام و وحدت ملی و کاهش تضادهای قومی و مذهبی شد و افراد جامعه را در مقابل دشمن متحد ساخت. نتیجه این درهم‌تنیدگی روابط اجتماعی، مشارکت همه‌جانبه ایرانی‌ها از تمام اقوام و ادیان در دفع تجاوز و تعاون و همکاری در کارها بود. با کمرنگ شدن زمینه‌های اختلافات داخلی، روحیه حفظ وحدت ملی و میهن‌پرستی شکل گرفت؛ کمک‌های مالی و حضور در جبهه‌ها در دوره هشت ساله دفاع مقدس، همه حکایت از انسجام ملی، روانی و فرهنگی ایرانی صرفنظر از هر دین و قومی دارد.
سرمایه اجتماعی پدید آمده در طول دفاع مقدس، زمینه‌ساز افزایش کارایی نیروها و شکل‌گیری روحیه مقاومت و ایثار در میان رزمندگان شد. این سرمایه اجتماعی در بسیاری از موارد متأثر از ایدئولوژی اسلامی و اقتباس از اسلام و به ویژه فرهنگ عاشورا بود که در طول جنگ از عوامل اصلی زایش سرمایه اجتماعی محسوب می‌شد. مفهوم و فرهنگ شهادت یکی از ارزشمندترین سرمایه‌های اجتماعی بود که در جنگ متولد شد و روحیه مقاومت مردمی را آن چنان تقویت ساخت که روند جنگ را به کلی متحول کرد.
اساسا، بقا و دوام یک جامعه و کشور آن هم در شرایط بحرانی جنگ، منوط به عاملی نرم‌افزاری، غیرعینی و ذهنی است که این عامل را سرمایه اجتماعی نام نهاده‌اند. از منظر صاحبنظران، شاخص «اعتماد» پایه اصلی سرمایه اجتماعی در کنار مؤلفه‌های دیگری مانند مشارکت، همبستگی، وفاق و مسئولیت‌پذیری است که با تأثیرگذاری بر شاخص‌های فرهنگی یک جامعه و مخصوصاً جوامع اسلامی مانند ایران، همچون نظام ارزش‌ها و هنجارها، مذهب و ایدئولوژی، رهبری و... را در جهت تأمین و تضمین امنیت ملی بسیج کرده و عناصری حیاتبخش مانند ایثار و شهادت‌طلبی، صداقت، توکل به خدا و رهبری، استواری و سرافرازی، برادری و گذشت، اخلاص و اعتماد به نظام اسلامی و تکلیف‌گرایی را برای مقابله با تهدیدات و تجاوزات می‌توان به میدان آورد.
تجربه هشت سال دفاع مقدس، ایستادگی و پایمردی ملت ایران از هر طبقه، نژاد، طیف، سن و جنسی را نشان داد که اگر نظام سیاسی و حاکمیت، در دل آحاد جامعه جایگاهی داشته باشند، هیچ نیرو و دشمنی یارای آسیب رساندن به حاکمیت، کیان اسلام و سرزمین ایران را نخواهد داشت.
اگر سرمایه اجتماعی ملت وجود نداشت نه انقلاب اسلامی به پیروزی می‌رسید و نه بعد از این تحول بنیادین، توان مقابله با خیل عظیم دشمنان و خصم بعثی فراهم می‌شد
بی‌تردید حماسه ملت ایران در جنگ تحمیلی نشان داد که روحیه ایثار و شهادت در قلوب آحاد ملت جا دارد، عزّت‌پذیری و ذلّت‌پرهیزی، صفا و اخلاص و شورحسینی، شناخت وظیفه و عمل به تکلیف، تلاش برای طلب رضایت پروردگار یگانه، صبر و استقامت در راه هدف، از مهمترین آثاری بودند که از عنصر مهم و تأثیرگذار سرمایه اجتماعی عاید شد و حقیقتا اگر این عنصر مهم و حیاتی در بین آحاد ملت شریف به ویژه در بین جوانان غیور این مرزوبوم وجود نداشت نه انقلاب اسلامی به پیروزی می‌رسید و نه بعد از پیروزی انقلاب اسلامی توان مقابله در مقابل خیل عظیم دشمنان و خصم بعثی فراهم می‌شد.
تجربه ارزشمند سرمایه اجتماعی در دوران دفاع مقدس باعث شد که امنیت ملی ایران در مواجهه با تهدیدات و بحران‌های داخلی و خارجی ارتقا یابد.
پی‌نوشت
[۱] بهمن کارگر، پژمان پورجباری و مهدی امیریان. «مولفه‌های مؤثر بر ارتقای سرمایه اجتماعی ایران در دفاع مقدس»، فصلنامه علمی مطالعات دفاع مقدس، دوره ۹، شماره ۳، پاییز ۱۴۰۲.
