ناگفته های مردی که نیم قرن کنار شاه بود

ایران اکونومیست - ارتشبد حسین فردوست دوست صمیمی ی که رضاخان برای پسرش برگزید و او را همراه ولیعهد به سوئیس برای تحصیل در کالج «له روزه» فرستاد.

فردی که تا آخرین روز حکومت پهلوی صمیمی ترین دوست شاه شناخته می شد؛ تا جایی که حق داشت با شاه و ملکه بر سر یک میز غذا بخورد، محرمانه ترین اسرار محمدرضا در مخفیانه ترین ارتباطات او را بداند و در رأس مهم ترین ارگان اطلاعاتی رژیم پهلوی، «دفتر ویژه اطلاعات»، که سازمان اطلاعاتی شخصی شاه محسوب می شد، بر کل سیستم سیاسی و اطلاعاتی کشور و حتی بر ساواک، نظارت داشته باشد.

فردی که حسنعلی منصور ابلاغ حکم نخست وزیری ای که آمریکا و انگلیس دستورش را صادر کرده بودند، از او مطالبه می کند و... ناگاه در 12 آبان 1362 پس از پنج سال زندگی مخفیانه، شناسایی و بازداشت می شود.

بعد از عبور از سؤالاتی همچون اینکه چرا او ایران را ترک نکرد؟ آیا در تدارک کودتا بود؟ و... هیچ کس تردیدی نداشت چنین فردی خاطرات مهمی با خود دارد. درک این اهمیت سبب شد این خاطرات تا اردیبهشت 1366 که بر اثر سکته زندگی اش پایان یافت، به مرور ضبط و چندی بعد، تدوین و منتشر شود.
 
فردوست در میان نسل اول و دوم انقلاب آن قدر معروف بود که پس از چاپ کتاب خاطراتش، برای خرید آن صف بسته شود و با 31 بار تجدید چاپ و در حدود دویست هزار نسخه، در فهرست کتاب های پُرشمارگان قرار بگیرد.
 
این مقدمه اهمیت کتاب «ظهور و سقوط سلطنت پهلوی» را، که به خاطرات فردوست مشهور است، برای کسانی که سنشان اقتضای شناخت وی را ندارد، کافی است. اما بد نیست این را هم اضافه کنیم که اگر چه شاه به دلیل ویژگی های کیش شخصیتش، در بیان خاطرات حتی از دوستان بسیار صمیمی اش (که در تصمیماتش مؤثر بوده اند) همچون ارنست پرون هم نامی نبرده است، اما فردوست از این قاعده استثناست و وی چنین معرفی شده است: «دوست صمیمی من پسری بود به نام حسین فردوست که پدرش ستوان ارتش بود. حسین در دوران تحصیل در سوئیس با من همدرس بود و بعد هم با درجه ی سرهنگی سمت استادی دانشکده ی افسری را عهده داری می کند و فعلاً در گارد شاهنشاهی مشغول انجام وظیفه است.»1
 
شاید همین سبب شد که اندکی پس از چاپ کتاب، رهبر معظم انقلاب در دیدار اعضای گروهِ تاریخ صدای جمهوری اسلامی ایران، به بهره گیری از آن برای معرفی واقعیت های رژیم شاه، توصیه کنند.2
 
کتاب از دوره ی کودکی محمدرضا تا روزهای آخر حکومت پهلوی را با جزئیات جذاب و روان بیان کرده و ویرایش آن نیز فاقد هرگونه جهت گیری سیاسی است و اغلب توضیحات و معرفی شخصیت هایی که از آن ها نام برده شده (همچون تیمورتاش، فروغی، هویدا، شریف امامی و...) براساس اسناد به صورت مستقل در جلد دوم ارائه شده است که نقش مکمل خاطرات را دارد.
 
در کتاب، نقش مؤثر آمریکا و انگلیس در امور ایران را می توان به وضوح دید. به عنوان نمونه، وی در فرازی از کتاب درباره ی آخرین تلاش های آمریکا برای مقابله با انقلاب می گوید: «من از ورود هایزر اطلاع نداشتم و محمدرضا نیز اطلاعی نداشت. من تنها بعدها بود که از طریق گارد شنیدم که بدره ای به محمدرضا اطلاع داده که هایزر 20 روز است که در تهران است.

محمدرضا تلفنی از سولیوان سفیر آمریکا گله می کند و فردای آن روز، سولیوان و هایزر به اتفاق هم به دیدار محمدرضا می روند. ماجرای این ملاقات را بدره ای به اطلاع من رساند.

او گفت که در این ملاقات، هایزر بدون معذرت خواهی از تأخیر خبر ورود خود، کار را خراب تر می کند و از محمدرضا می پرسد: اینکه شنیده ام به استراحت می روید، آیا صحیح است؟ و تاریخ خروج محمدرضا را می پرسد.

محمدرضا پاسخ می دهد: این یک امر شخصی است و هر موقع لازم دانستم از این مرخصی استفاده می کنم. [...] اما پس از گذشت یک ماه از حضور هایزر در ایران، خبرگزاری های رویتر و آسوشیتدپرس اعلام می کنند که معاون فرمانده سازمان پیمان آتلانتیک شمالی، ایران را ترک کرد.

آن ها گفتند که هدف از سفر ژنرال هایزر به ایران و اقامت طولانی اش در این کشور، ترغیب نظامیان ایران به حمایت از دولت شاپور بختیار بوده است.»
 
ارتشبد فردوست اما از حضور ژنرال هایزر در روز 22 بهمن در ایران در میانه ی بحث برای اعلام بی طرفی ارتش، چنین می نویسد: «من با سرعت از اتاق کنفرانس خارج شدم. قره باغی دنبال من بود و گفت: بد نیست یک دیداری از ژنرال هایزر بکنید. او ستادش در همین اتاق پهلو است. گفتم: با این وضعِ تظاهرات بهتر است دیدار به بعد موکول شود و به سرعت دور شدم...»
 
نمونه دیگر را می توان اطلاعاتی دانست که درباره ی شاپور جی، معروف به «ریپورتر»، نماینده رسمی دستگاه اطلاعات انگلیس، به عنوان افسر رابط با شاه و دربار می دهد.

همچنین در موارد متعددی، از دخالت انگلستان و آمریکا در امور دربار همچون انتخاب نخست وزیر، پرده برمی دارد. چرایی انتخاب رضاخان برای کودتا را توضیح می دهد و به معرفی واسطه های ارتباط رضاخان با انگلیس، همچون سلیمان بهبودی، دانش آموخته ی آموزشگاه صهیونیستی آلیانس، می پردازد.
 
خاطرات فردوست از معدود مدارک موجود در خصوص زندگی و مرگ ارنست پرون است؛ عضو سوئیسی دربار که به دلیل شایعات فراوانی که درباره ی او وجود داشت و نقشی که در اداره شاه ایفا می کرد، شهرت یافته بود.

فردوست در بخشی از کتاب نتیجه می گیرد مطمئناً سازمان اطلاعات انگلیس با علم به اینکه محمدرضا در مدرسه له روزه ثبت نام خواهد کرد، مدت زمان کوتاهی قبل از حضور او در این مدرسه، ارنست پرون را به عنوان جاسوس و در لباس خدمتکار، برای کنترل و دوستی با محمدرضا گماشته بود.

او شرح می دهد که چگونه سازمان های اطلاعاتی حتی پیش از زمانی که افراد پُست یا سمتی را در یک کشور به دست آورند، آن ها را تحت مراقبت قرار می دهند و چند نمونه از اقدامات پرون در این زمینه را بر می شمارد.
 
البته اطلاعات او منحصر به شاه نیست و به مسائل مختلف پرداخته است؛ از مترو تهران گرفته تا نفت دریای خزر که هنوز پس از سه دهه از بیان آن خاطرات، بسیاری از جزئیاتِ بیان شده، کاربردی است.

حتی معرفی وی از شخصیت های دربار نیز قابل توجه است. به عنوان نمونه، اطلاعاتی که درباره پرویز ثابتی و چگونگی رشد او می دهد، در تحلیل خاطرات تازه منتشر شده او کمک شایانی می کند.
 
او روایات متفاوتی از برخی مشهورات تاریخی ارائه می دهد. مثلاً درباره ملاقات یکی از مراجع نجف با فرح، بر خلاف نقل مشهور، از عدم تخصیص وقت و مراجعه فرح بدون هماهنگی و برخورد سرد آیت الله می گوید.

در کنار آن، از مستند بودن برخی حدسیات انقلابیون نیز می گوید که از آن جمله ارتباط مستمر آیت الله شریعتمداری با شاه است.
 
روایت او از نهضت امام نیز به عنوان یکی از اعضای ارشد نقطه مقابلِ نهضت، قابل توجه است. در موضوع مقابله با قیام 15 خرداد، از غافل گیری ساواک و مردمی بودن قیام می گوید و ابراز تأسف می کند که چرا آیین نامه «کنترل اغتشاشات» آمریکایی ها، که خود او دستور داده بود به فارسی ترجمه شود، توسط فرماندهان واحدهای نظامی و انتظامی به ویژه اویسی، مطالعه نشده بود!
 
او مکانیسم عمل ساواک در گزارش دهی مطابق خواست شاه را در این واقعه به نیکی شرح می دهد که چگونه بی خبر ماندن ساواک از قیام مردمی به تیمور بختیار نسبت داده شده است تا شاه مسئول جدید را فردی هوشمند تلقی نماید.
 
او رمز ارتقای بسیاری از مقامات ساواک را در فهم چگونگی ارائه گزارش مطلوب شاه توصیف می کند. اگر چه در متن خاطرات او، چنین انتقادهایی نسبت به رژیم گذشته دیده می شود و گاه چنین گمانه ای را تقویت می کند که بیان این خاطرات، برای تبرئه خود بوده است، اما با در نظر گرفتن دیگر اسناد و خاطراتی که در سال های بعد منتشر شد، در مجموع می توان کتاب را سندی قابل اعتنا تلقی کرد.

برخورد عوامل پهلوی با کتاب نیز متفاوت است. برخی خاطرات او را رد کرده اند و برخی همچون سپهبد محسن مبصر فرمانده شهربانی کل کشور شاه، بر بخش عمده ای از آن صحه گذاشته اند.
 
فردوست در مجموع 52 سال از زندگی 76 ساله اش را در ارتباط نزدیک با محمدرضاشاه پهلوی گذراند؛ از دوره تحصیل تا حضور در جمع پایه گذاران گارد جاویدان در نخستین سال های پس از شهریور 1320 و پس از آن، تأسیس دفتر ویژه ی اطلاعات رژیم پهلوی، دبیری شورای امنیت کشور با حفظ سمت و...

وی از سوی محمدرضا پهلوی مأمور تحقیق درباره سوء استفاده یا عدم لیاقت سران نظامی، انتظامی و سایر سازمان های دولتی شد، طی سال های 53 و 54 عضو کمیسیون قیمت های پایه بود و در مقطعی مسئولیت ایجاد سازمان حفاظت و تحقیق حزب رستاخیز را بر عهده گرفت و بر اساس خاطراتش، تا آخرین لحظات پیروزی انقلاب، برای حفظ حکومت پهلوی چنان کوشید که برخی از عوامل امنیتی به وی به عنوان گزینه مطلوب برای هدایت یک کودتا نگاه می کردند. خواندن خاطرات چنین فردی قطعاً خالی از لطف نیست.
 
*دفتر حفط و نشر آثار حضرت آیت الله خامنه ای
 
پی نوشت ها:
 
۱. محمد رضا پهلوی، مأموریت برای وطنم، ص ۸۶-۸۷.
 
۲. مشروح بیانات، ۸ بهمن ۱۳۷۰.