به گزارش ایران اکونومیست؛ ظهور مسئله «تعیین نرخ ارز،» ریشه در مباحث مربوط به بازسازی نظام پولی بین المللی پس از جنگ جهانی اول دارد. از دهه1870تا1914میالدی، اغلب کشورها از نظام استاندارد طلا تبعیت میکردند. در این نظام، ارزش هر واحد پول به نسبت ثابتی از طلا تعریف شده و نرخ مبادله پول کشورها از این نسبت تبعیت میکرد.
با آغاز جنگ جهانی اول دولتهای درگیر جنگ برای پوشش هزینه های خود از حق ضرب پول استفاده کردند. افزایش حجم پول و به تبع آن،شکل گیری انتظارات در جهت کاهش ارزش پول این کشورها منجر به خروج کشورها از این نظام شد. با پایان جنگ جهانی در سال1918، کشورها با چالش بسیاری جهت تنظیم مجدد نرخ ارز مواجه شدند، چرا که هر کشور اضافه چاپ پول (نسبت به طلا) و تورم متفاوتی را تجربه کرده بود(روگوف،1996).
در پاسخ به مسئله بازیابی نرخ برابری پول و طلا پس از جنگ، کسل(1921و1922)نظریه برابری قدرت خرید (PPP) را مطرح کرد. پس از
گذشت پنج دهه، نظریه پایهای دیگردرخصوص تعیین نرخ ارز، یعنی مدل پولی تعیین نرخ ارز، با مطالعات ماندل(1968)وهری (1972)آغاز و با مطالعاتفرنکل (1976)،موسی (1976)،بیلسن (1978)، دورنبوش(1976)و فرانکل (1979)تکامل یافت.
با نگاهی به محورهای مطرح در رابطه با تعیین نرخ ارز در اقتصاد بین الملل، میتوان نظریه برابری قدرت خرید و مدل پولی تعیین نرخ ارز رابه عنوان دو مدل سداختاری به حسداب آورد که پایه اغلب مدلهای تجربی تعیین نرخ ارزبه حساب میآیند. در دیگر مدلهای مورد استفاده برای تعیین نرخ ارز، مانند مدلهای تعادل عمومی و کنترل بهینه نیز در عمل نیازمند قیدی درخصوص نرخ ارز هستند. اکنون این قیدها میتوانند با فرض ساده سازی شده ای و یا با استفاده از دو نظریه ذکر شده تعیین شوند.در نظریه برابري قدرت خرید(PPP) رشد سطح قیمتها و در مدل پولي، مازاد رشد نقدینگي نسبت به رشدGDP،نقش كلیدي در تعیین نرخ ارز دارند.
چه آغاز مطالعات تجربی درخصوص تعیین نرخ ارز در نظام ارزی ثابت مطرح شد، اما پس از فروپاشی نظام برتون وودز و شناور شدن نظام ارزی بین المللی،همچنان حول این پرسش محوری که عوامل تعیین کننده نرخ ارز چیست، توسعه پیدا کرده است.
یکی از نتایج این مطالعات، پذیرفتن این واقعیت است که مدل واحدی برای تعیین نرخ ارز برای کشورهای مختلف وجود ندارد و ویژگی هر کشور طراحی متفاوتی از مدلهای تعیین نرخ ارز را الزام میکند.
یکی از این ویژگیها که موجب توسعه شاخه ای از ادبیات تعیین نرخ ارز شد، ارتباط نرخ ارز و نفت در کشورهای واردکننده و صادرکننده آن بوده است؛ تعیین نرخ ارز در کشورهای صادرکننده نفتی مانند ایران از آن جهت حائز اهمیت است که دولت با در اختیار داشتن اغلب ارزهای صادراتی، نقش کلیدی در نرخ تعادلی ارز در بازار ارز داشته است. به عنوان مثال، از سال1381که نظام ارزی ایران به شناور مدیریت شده تغییر کرده تا سال1400،72درصد از
صادرات کالایی ایران را صادرات نفتی تشکیل داده است و دولت قدرت بالایی در عرضه بازار ارز داشته است. به عنوان مثال، طبق گزارش رئیس کل اسبق بانک مرکزی، این نهاد به منظور مداخله و مدیریت بازار ارز در بازه1382تا1390 حدود502میلیارد دلار به فروش رسانده است.
افزایش ارزهای نفتی در سالهای مربوط به افزایش قیمت جهانی نفت در دو دهه1970و2000میلادی (مقارن با دو دهه1350و1380شمسی) این قدرت را به دولت داد تا به رغم رشد بالای سطح عمومی قیمتها و حجم نقدینگی، از رشد نرخ ارز متناسب با مدل پولی وPPPجلوگیری کند. عدم تبعیت روند نرخ ارز از مدل پولی وPPPدر کوتاه و حتی بلندمدت باعث شده تا قابلیت استفاده از این روشها برای تعیین
نرخ ارز زیرسؤال رود. حال آنکه مطالعات تجربی از اعتبار آنها در بازه بلندمدت حمایت میکنند.
بسیاري ازمجادلات كارشناسي درخصوص نرخ ارز را ميتوان بازتابي از اختلاف درخصوص مدل هاي تعیین نرخ ارز دانست. درحال حاضر همچنان از این مدلهای مرسوم برای تعیین نرخ ارز استفاده میشود و کماکان اعتبار این مدلها برای استفاده در اقتصاد ایران محل پرسش اساسی است.
گفتنی است که گاها تحت عنوان های دیگری مانند «تعیین نرخ تئوریک ارز» و «نرخ بنیادین ارز» نیز به مسئله تعیین نرخ ارز پرداخته میشود. هر دو عنوان ذکرشده به نوعی به نرخ ارز متناسب با متغیرهای بنیادین اقتصادی نظیر، رشد نقدینگی، رشد تولید، رشد به رهوری، تورم، صادرات نفتی و ... اشاره دارند. ادامه این مقاله را در آدرس زیر مطالعه کنید.
نظریه های تعیین نرخ ارز در ایران؛ ملاحظات و چالشها
نام دفتر:مطالعات اقتصادی (گروه پولی و بانکی)
تهیه و تدوین: مهدی دارابی
