ابراهیم فیاض- جامعه شناس و استاد دانشگاه تهران- در گفت‌وگو با ایران اکونومیست، با بررسی نقش اجتماعی هیات‌ها گفت: یکی از مهمترین مکان‌هایی که مردم به صورت غیر رسمی دور هم جمع می‌شوند، از نظر روانی آرامش پیدا می‌کنند و همبستگی اجتماعی بینشان ایجاد می‌شود هیات است. نکته مهم این است که کسی دیگری را برای حضور در هیات مجبور نمی‌کند و افراد کاملا داوطلبانه به این اجتماع می‌آیند.
فیاض کارکردهای مختلف اجتماعی هیات‌ها را برشمرد و تصریح کرد: افراد در هیات فارغ از اسم و رسم زندگی خودشان، به عنوان یک شیعه از همه اقشار در چنین مراسمی حضور می‌یابند و همین امر باعث می‌شود پیوندی برای اشتغال، ازدواج، جمع‌آوری کمک‌های مالی، تشکیل شبکه‌های تامین اجتماعی و حتی حل مسائل زندگی بین مردم ایجاد شود. گاهی مردم در بین خودشان برای دیگران امکاناتی را در نظر می‌گیرند و کارهای خیری انجام می‌دهند که هیات می‌توانند محلی برای تبادل این حرکت‌های خیرخواهانه و همچنین گسترش آن‌ها باشند. به علاوه در مناسبت‌های مختلف ما هیات‌های متشکل صنوف و بازاریان را داریم که هر صنف برای خودش هیاتی را تشکیل داده و در کنار گرامی‌داشت مناسبت، روابط اقتصادی خود را نیز گسترش می‌دهند.
حضور در هیات‌های مذهبی انسان را از انزوا خارج می‌کند
وی افزود: هیات‌ها، جامعه چند تکه را به ویژه در کلان شهرهایی مثل تهران به هم پیوند می‌دهند و سبب می‌شوند انسان از تنهایی بیرون بیاید به ویژه کسانی که به سنین بازنشستگی رسیده‌اند یا زندگی برایشان یکنواخت شده به مساجد و هیات‌ها پناه می‌برند که باعث می‌شود از نظر روحی وضعیت بهتری را تجربه کنند زیرا روح انسان به جمع نیاز دارد.
استاد دانشگاه تهران بیان کرد: در هیات‌ها تضارب آرا هم وجود دارد. برخی از هیات‌ها به تازگی اقدامی را شروع کرده‌اند که از متفکران غیر روحانی مثل پزشکان، متخصصان، اساتید دانشگاه در رشته‌های مختلف دعوت می‌کنند که در کنار سخنرانی و مداحی، نکات کاربردی در زندگی فردی و اجتماعی را برای حاضران روایت کند. در کنار منبر روحانیون، استفاده از ظرفیت متفکران و صاحب‌نظران محلی در هیات‌ها برای بسیج کردن مردم و حل کردن مشکلاتشان در همه زمینه‌ها نیز می‌تواند به کارکردهای اجتماعی هیات اضافه کرده و این اجتماع مردمی را برای رسیدن به اهداف خود یاری کند.
فیاض ادامه داد: هیات‌ها در حال ایجاد پیوندهای محله‌ای هستند. این پیوندها به صورت افقی و عمودی ایجاد شده‌اند به این نحو که همسایه‌ها در یک محله و یا یک برج چند طبقه هیات تشکیل داده و همین امر همبستگی بین خانوارهای یک محله را افزایش داده است.
وی به یکی دیگر از کارکردهای اجتماعی هیات اشاره کرد و ادامه داد: موردی را دیدم که در حاشیه همین آیین‌های مذهبی کارگاه خیاطی برای خانم‌هایی که از راه‌های نامتعارف مخارج زندگی خود را تامین می‌کردند ایجاد شد و نه تنها آن‌ها مسیر خود را تغییر دادند بلکه فرزندانشان هم از پخش و فروش مواد مخدر دست کشیدند. به این کارها سالم‌سازی اجتماع و کار اجتماعی گفته می‌شود به ویژه اگر در محله‌های حاشیه‌ای و فقیر نشین انجام شود.
هیات‌ها می‌توانند نقش سیاسی در جامعه ایفا کنند
استاد دانشگاه تهران بیان کرد: حتی هیات‌ها می‌توانند نقش سیاسی ایفا کنند زیرا ظرفیت این را دارند که به مجمعی عمومی برای اظهار نظر و کسب اطلاعات درباره نامزدهای انتخابات یا سایر رخدادهای سیاسی تبدیل شوند و افراد در محیطی امن بتوانند اطلاعات لازم را برای مشارکت سیاسی کسب کنند.
فیاض گفت: هیات‌ها می‌توانند از ایجاد و بروز کنش‌های نامطلوب سیاسی جلوگیری کنند. سال گذشته که رخدادهایی متناسب با تفکر رسانه‌های غربی در کشور ایجاد شد می‌توانست به واسطه همین هیات‌ها خنثی شود. نه تنها در بحران‌های سیاسی بلکه در بحران‌های اجتماعی مثل سیل یا زلزله نیز امدادرسانی‌های زیادی از سوی مسجد و هیات برای مردم منطقه انجام شده که شاید کمتر کسی تا کنون به آن اشاره کرده باشد.
این جامعه شناس تصریح کرد: دور هم جمع شدن مردم در هیات‌ها فقط برای عزاداری نیست بلکه قبل و بعد از مراسم گعده‌هایی بین حاضران تشکیل می‌شود که باعث شناسایی مشکلات مردم و حل شدن درصد زیادی از آن‌ها با مشورت و ایجاد ارتباطات اجتماعی می‌شود. بنابراین هیات را نمی‌توان صرفا مکانی برای تجمع و عزاداری در نظر گرفت بلکه کارکردهای اجتماعی هیات، این پدیده را به مکانی برای افزایش همدلی و احساس تعلق خاطر بین مردم تبدیل کرده است. اسم این امر یاریگری است که دکتر فرهادی- مردم شناس مشهور ایرانی- هم به تازگی آن را مطرح کرده و بحثی بسیار جدی بین مردم در جامعه است.
فیاض بیان کرد: حتی وقتی خردسالان و کودکان در هیات حاضر می‌شوند به نوع خودشان در اجتماعی از کودکان همسن خود قرار می‌گیرند و هیجان خود را تخلیه می‌کنند و از سوی دیگر می‌تواند منجر به ترویج فرزندآوری هم بشود. هیات‌ها چون روابط اجتماعی را مستحکم‌تر می‌کنند به خلاق‌تر شدن نوجوان‌ها هم کمک می‌کنند چون ارتباط بیشتر خلاقیت بیشتر را به همراه دارد. همچنین فرزندانی که در هیات‌ها حضور می‌یابند، فرایند اجتماعی شدنشان هم تسریع می‌شود.
هیات یک رسانه چهره به چهره است
این استاد دانشگاه تهران با اشاره به نقش رسانه‌ای هیات نیز اظهارکرد: هیات یک رسانه چهره به چهره است که تاثیر آن به مراتب بیشتر از سایر اشکال رسانه است. گعده‌هایی که قبل و بعد از هیات تشکیل می‌شوند پذیرای آدم‌هایی هستند که شاید حتی پیرو دین اسلام نباشند اما به این مراسم می‌آیند تا احساس تعلق جمعی کنند.
هیات برای رفع آسیب‌های اجتماعی بسیار اثرگذار است
فیاض افزود: امروز که جهان به جهان رسانه‌های جمعی و شبکه‌های اجتماعی تبدیل شده، هیات‌ها هم می‌توانند برای بسیاری از مشکلات و آسیب‌های اجتماعی در این زمانه موثر باشند. می‌توانند با عملیاتی کردن ظرفیت‌های خود در زمینه کارکردهای اجتماعی، آسیب‌هایی که این روزها مردم به ویژه قشر نوجوان و جوان را تهدید می‌کند، به حداقل برسانند.
این جامعه شناس با اشاره به استقبال ایرانیان مقیم خارج و حتی اهالی کشورهای مختلف از مراسم مذهبی اظهار کرد: کارکردهای هیات در جامعه روز به روز در حال پررنگ‌تر شدن است. علاوه بر این بسیاری از افراد سنت پسندیده تشکیل هیات را در سایر کشورها هم رواج داده‌اند و به قدری اثرگذار واقع شده که افراد زیادی از شهرهای دور و نزدیک ساعت‌ها رانندگی می‌کنند تا خود را به مراسمی که هیات در کشورشان برگزار می‌کند برسانند. برای مثال حسین الهی قمشه‌ای بعد از تشکیل یک هیات در اندونزی، حالا در سوئد هیاتی را تشکیل داده و ایرانی‌ها، خارجی‌ها یا شاید کسانی که پیرو دین و آیین خاصی هم نیستند به این مراسم می‌آیند و آرامش می‌گیرند. به همین دلیل دولت سوئد هم با آن‌ها همراه شده و حمایت کرده است. همچنین در کشور آمریکا نیز پاکستانی‌ها برای برگزاری هیات بسیار فعال هستند.
حضور مردم پای منبرها باعث می‌شود که روحانیون اطلاعات خود را به روز کنند
وی درخصوص سطح علمی سخنرانی‌هایی که در مراسم مذهبی هیات‌ها انجام می‌شود نیز بیان کرد: در هیات‌ها برخی از روحانیونی که حضور می‌یابند بسیار باسواد هستند. این موضوع هم باعث می‌شود که افراد باسواد بهتر به سمت این منبرها جذب شوند و هم وقتی مخاطبان منبرها باسواد باشند روحانی نیز به سمت مطالعه و به روز کردن اطلاعات خود ترغیب می‌شود. البته این موضوع هنوز آنطور که شایسته است در همه هیات‌ها دیده نمی‌شود که همت جدی جامعه طلاب و روحانیت را لازم دارد. به علاوه مسئولان هیات‌ها و بزرگان محله نیز که در برپایی مراسم مذهبی نقش دارند باید برای شناسایی سخنرانان و متفکرانی که با علم به روز صحبت کنند و باسواد باشند تلاش کنند.
شهرداری برای برپایی هیات‌های مذهبی تسهیل گری داشته باشد
فیاض تاکید کرد: یکی از موضوع‌هایی که شهرداری‌ها باید توجه ویژه به آن داشته باشند همین امر هیات است که برای برپایی آن از سمت شهرداری‌ها هم باید تسهیل گری و حمایت صورت گیرد زیرا هیات، نهادی است که با برپایی مولودی‌ها و گروه‌های سرود در مراسم شادی و عزاداری‌ها در مراسم غم، باعث آرامش جمعی می‌شود.
استاد دانشگاه تهران عنوان کرد: هرچه کمیت و کیفیت هیات‌ها افزایش پیدا کند، بعد ارتباطی رسانه چهره به چهره در هیئت افزایش یافته و گره‌های بزرگ سیاسی، اجتماعی یا فرهنگی را با همدلی گروه‌های کوچک مردم حل می‌کند و در نتیجه منجر به ثبات اجتماعی و آرامش در جامعه می‌شود.
