به گزارش ایران اکونومیست، بیش از چهارپنجم از سطح کره زمین توسط دریاها پوشانده شده است. کلیه کشورهایی که به دریاهای آزاد راه دارند از طریق آبراه‌های بین‌المللی می‌توانند در اقصی نقاط جهان با یکدیگر ارتباط داشته و از دیرباز تجارت از طریق دریا رونق بسیار داشته است. کشورهایی که در مجاورت دریا قرار دارند می‌توانند از این طریق کالاهای مورد نیاز و همچنین تولیدات خود را در حجم بالا و با ارزان‌ترین قیمت حمل نمایند که این موضوع در صادرات و واردات هر کشور نقش مهم و بسزایی دارد.از سوی دیگر استفاده ا ز منابع بستر دریا و همچنین منابع غذایی موجود در دریاها، اهمیت آن را دوچندان افزایش می‌دهد.علاوه بر استفاده‌های اقتصادی، ارتباط مستقیم با دیگر کشورها موجب تبادل دانش و فرهنگ و گسترش فرهنگ غنی هر کشور در دیگر کشورها خواهد شد. چنانکه فرهنگ اسلامی و ایرانی از طریق دریانوردی به کشورهای واقع در حاشیه اقیانوس هند و حتی خاور دور گسترش یافت.
با آغاز جنگ و گسترش تهدیدات سطحی و هوایی دشمن، یگان‌های تفنگدار دریایی و شناور نداجا با استقرار در مناطق حیاتی و حساس کشور شامل جزایر لاوان، سیری، تنب، ابوموسی، فارسی و ... و سکوهای نفتی نوروز، فروزان، ابوذر، نصر، سلمان، رشادت و... مأموریت تأمین پدافند سطحی و هوایی ارتفاع پست را با هدف جلوگیری از هر گونه عملیات غافلگیرانه و تخریبی دشمن عهده‌دار شدند.
یگان‌های پدافند هوایی و سطحی نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران در طول هشت سال دفاع مقدس به‌خصوص طی سال‌های ۱۳۶۵ تا ۱۳۶۷ پی در پی با هواپیماهای متجاوز که قصد تک به پایانه‌های نفتی و جزایر مذکور را داشتند، درگیر می‌شدند و از نزدیک‌شدن آنها به مناطق یادشده ممانعت می‌کردند. رزمندگان ایثارگر نداجا با حضور مستمر و هوشیارانه در جزایر، سکوهای نفتی و مناطق انحصاری اقتصادی، ضمن در جریان نگه‌داشتن روند نقل‌وانتقال اجناس و کالاهای اقتصادی و مایحتاج ضروری مردم، تلاش شبانه‌روزی دشمن را در راستای جلوگیری از صدور نفت ایران، ناکام گذاردند و از ایجاد اختلال در چرخه صدور نفت و ایجاد بحران اقتصادی در کشور ممانعت کردند.
۲- عملیاتهای نیروی دریایی:
نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی عملیاتهای متعددی در دوران دفاع مقدس انجام داده است که در ادامه بحث به بررسی مهمترین آنها می‌پردازیم.
۲-۱- عملیات پدافند از جزیره خارک
جزیره خارک یکی از مهمترین مراکز صادرات نفت و از مناطق حساس و حیاتی کشور به شمار می‌آید. به‌گونه‌ای‌که اگر در طول جنگ تحمیلی، در امر صدور نفت از این پایانه خللی به وجود می‌آمد، خسارات جبران‌ناپذیری را در امر اقتصاد کشور، پشتیبانی از رزمندگان اسلام و اداره جنگ تحمیلی به دنبال داشت. در طول جنگ، این منطقه از کشور همواره آماج حملات هوایی و موشکی نیروی هوایی عراق قرار می‌گرفت. بنابراین نیروی دریایی ارتش با استقرار یگان‌های شناور خود در رینگ پدافندی اطراف جزیره خارک، ضمن ایجاد پست پدافند هوایی و سطحی، از نفوذ عوامل دشمن به جزیره مذکور جلوگیری می‌کردند. گروه هواناو نیروی دریایی نیز در طول جنگ، در جزیره خارک مستقر شده بود و با انجام عملیات پشتیبانی، امکان اجرای عملیاتهای زمینی، اسکورت نفتکشها، تجسس و نجات، مردم‌یاری و... را به وجود آورده بود. به‌طورکلی، پدافند از جزیره خارک، تأسیسات و اسکله‌های نفتی و همچنین نفت‌کش‌هایی که جهت بارگیری و صادرات نفت در محدوده آن جزیره مستقر می‌شدند ازجمله مأموریت‌های غیورمردان نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی به شمار می‌آید.
۲-۲- انهدام سکوهای نفتی البکر و الامیه عراق
کشور عراق همواره از نقطه نظر دسترسی به آب‌های آزاد با مشکل مواجه بوده است، زیرا تنها مرز دریایی آن کشور به مصب رودخانه اروندرود و خورعبدالله در قسمت شمال خلیج‌فارس محدود می‌شود. این کشور با هدف صدور نفت خود و اعمال حاکمیت در منطقه شمالی خلیج‌فارس، اقدام به ساخت تأسیسات نفتی به‌صورت متمرکز و در فاصله ۱۰ مایلی از ساحل و در عمق ۱۰ متری آب‌های شمال خلیج‌فارس تحت عنوان سکوهای نفتی البکر و الامیه کرده بود که با شروع جنگ تحمیلی، سکوهای نفتی مذکور به‌دلیل موقعیت ویژه خود در مدخل اروندرود و آبراه منتهی به بندر امام (ماهشهر)، ام‌القصر و بصره، از اهمیت خاص نظامی و اقتصادی برخوردار بودند.
دشمن علاوه بر صدورنفت از تأسیسات مذکور،با استفاده از سلاح‌های سبک،نیمه‌سنگین، پدافندهوایی،نیروی هوایی،یگان‌های شناورسطحی (ناوچه‌های موشک‌انداز کلاس اوزا،رادارهای سطحی و...) تجهیزات شنودی و دوربین‌های دید در شب و روز و... بهره‌برداری نظامی نیز به عمل می‌آورد.
نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران در همان روزهای آغازین جنگ، پس از بررسی منطقه و تحت نظر گرفتن همه فعالیت‌ها و تحرکات دشمن با اجرای مأموریت گشت و شناسایی توسط یگان‌های شناور، پروازی و اطلاعاتی خود، مصمم شد که در فرصت مناسب طرح‌های عملیاتی پیش‌بینی‌شده خود را جهت دستیابی به اهداف ذیل به مرحله اجرا گذارد:
نابودی و محبوس کردن نیروی دریایی دشمن در بنادر ام القصر، بصره و فاو
· انهدام سکوهای نفتی البکر و الامیه، به‌منظور محروم کردن دشمن در استفاده از موقعیت ویژه اقتصادی- نظامی سکوهای مذکور که به‌عنوان یک منبع حیاتی صدور نفت و نقطه آفندی جهت ضربه‌زدن به واحدهای سطحی و هوایی نیروهای خودی مورد بهره‌برداری قرار می‌گرفتند.
· قطع ارتباط دریایی و خطوط مواصلاتی دشمن به دریا.
· جلوگیری از صدور نفت عراق (ازطریق سکوهای نفتی البکر و الامیه) به‌منظور اختلال در نظام اقتصادی دشمن.
· تأمین خطوط مواصلاتی دریایی نیروهای خودی به بنادر ایرانی به‌ویژه بنادر شمال خلیج‌فارس.
· حفظ سیادت و صیانت دریایی جمهوری اسلامی ایران در خلیج‌فارس، دریای عمان و تنگه هرمز.
· ایجاد پست دیده‌بانی در سکوی البکر و الامیه توسط نیروهای خودی جهت اعمال کنترل بیشتر بر ترددهای احتمالی آتی دشمن.
· استمرار صادرات و واردات نفت و کالای خودی به خارج از خلیج‌فارس، دریای عمان و پشتیبانی دریایی از رزمندگان خودی.
۲-۳- عملیات مروارید
گرچه سکوهای نفتی البکر و الامیه عراق کاملاً منهدم شده بود، لیکن آن سکوها به‌عنوان پناهگاه ناوچه‌های عراقی، مقر کنترل تحرکات دریایی و ارسال گزارش‌های لازم به پایگاه اصلی، همواره مورد استفاده دشمن قرار می‌گرفت، لذا به‌منظور انهدام مجدد سکوهای مذکور و تأسیسات نظامی آنها، مقدمات اجرای عملیات مروارید از تاریخ ۱۳۵۹/۸/۲۶ شروع و در روزهای ۵ و ۶ و ۷ آذرماه ۱۳۵۹ با پشتیبانی هوایی تیزپروازان نیروی هوایی ارتش به مرحله اجرا درآمد.
به‌دلیل فاصلة نسبتاً زیاد نیروی رزمی ۴۲۱ (مستقر در بندر بوشهر) تا محل اجرای عملیات و عدم امکان پشتیبانی نزدیک واحدهای اعزامی ازطریق دریا و ساحل، ضرورت داشت که عملیات مذکور در اختفای کامل و با پوشش پشتیبانی هوایی و دریایی انجام گیرد و یگان‌های اعزامی (شناورهای موشک‌انداز، یدک‌کش، بالگرد و یگان‌های عملیات ویژه) با رعایت کامل سکوت رادیویی و الکترونیکی، خود را به سکوها نزدیک کنند؛ به‌عبارت‌دیگر اجرای عملیات با رعایت دقیق اصل غافلگیری انجام گیرد از نتایج حاصله از اجرای عملیات مروارید میتوان به انهدام بخش عمده نیروی دریایی عراق ومحبوس شدن مابقی یگان‌های دشمن در بنادر ام‌القصر و بصره، تعطیلی کامل صادرات نفتی عراق از پایانه‌های نفتی البکر و الامیه و انهدام آنها، استیلای کامل نیروی دریایی ایران تا پایان جنگ تحمیلی بر خلیج‌فارس و دریای عمان، بی‌نظیر بودن این نوع عملیات در تاریخ جنگ‌های دریایی، اقتدار و سیادت دریایی جمهوری اسلامی ایران تا پایان جنگ تحمیلی، بازتاب مثبت این عملیات در رسانه‌های خارجی به جهانیان، حفظ و تأمین خطوط مواصلاتی خودی و بازنگه‌داشتن خطوط تردد کشتیرانی به بندرامام و ایجاد زمینه لازم جهت عملیاتهای بعدی اشاره کرد. در این عملیات خسارات زیادی به دشمن وارد شد که مهمترین آنها را میتوان انهدام ۵ فروند ناوچه موشک‌انداز اوزا، ۱ فروند مین جمع کن، ۱ فروند نیروبر، ۱ فروند ناوچه اژدرافکن، ۱ فروند هواپیمای میگ و انهدام بخش اعظمی از سکوهای البکر و الامیه عنوان کرد.
۲-۴- درگیری دریایی با نیروهای آمریکا
غربی‌ها، پس از مشاهده پیروزهای پیاپی جمهوری اسلامی ایران در جنگ و اثبات عدم توانایی صدام حسین، در حفظ منافع و تحقق خواسته آنها، تصمیم به حضور در خلیج‌فارس و تشکیل پایگاه‌های نظامی در خاک کشورهای منطقه (کشورهای کویت، قطر، امارات متحده عربی، بحرین، عربستان، عمان و عراق) گرفتند و با واگذاری تجهیزات و امکانات پیشرفته خود، عراقی‌ها را در انجام حملات هوایی به نفتکشها و کشتی‌های تجاری که به مقصد ایران درحال حرکت بودند، کمک و یاری نمودند. آنها با تحویل هلی‌کوپتر، هواپیما و موشک‌های پیشرفته به ارتش عراق، صدمات فراوانی را به نفتکشها، کشتی‌های تجاری، شناورهای نظامی و تأسیسات نفتی ایران وارد آوردند، لیکن عکس‌العمل‌های به موقع و مناسب جمهوری اسلامی ایران به اقدامات دشمن و مقابله به‌مثل با آنها، ترفندهای صدام و حامیانش را خنثی و کم‌اثر کرد. ازاین‌رو، نیروهای امریکایی به بهانه‌های مختلف و با انجام تبلیغات فریبنده و مستمسک قرار دادن حفظ امنیت دریایی در منطقه خلیج‌فارس، حملات نظامی خود را علیه جمهوری اسلامی ایران آغاز کرد.
در سال‌های ۱۳۶۵تا ۱۳۶۷، تعداد شناورهای نظامی ناوگان پنجم امریکا در خلیج‌فارس حدود ۲۰ فروند (از انواع مختلف: ناو هواپیمابر، زیردریایی، ناوشکن، ناو نیروبر، ناو پشتیبانی عملیات آبی‌خاکی و...) و همچنین تعداد یگان‌های شناور سایر کشورهای عضو پیمان ناتو، حدود ۱۰ فروند بوده است.
نیروهای آمریکایی در سال ۱۳۶۶ و اوایل سال ۱۳۶۷ به‌منظور حمایت همه‌جانبه از عراق، حفظ منافع خود و کشورهای وابسته به خود، حملات نظامی‌اش را به شرح ذیل علیه جمهوری اسلامی ایران به مرحله اجرا گذارد:
· حمله به ناو لجستیکی ایران اجر در مورخه ۱۳۶۶/۶/۱۳
· حمله به سکوهای نفتی سلمان و نصر در مورخه ۱۳۶۷/۱/۲۹
· حمله به هواپیمای مسافربری ایرباس در مورخه ۱۳۶۷/۴/۱۳
· حمله به ناوچه جوشن و ناوهای سهند و سبلان در تاریخ ۱۳۶۷/۱/۲۹
در این رابطه، تعدادی از ناوهای ایرانی (ایران اجر، سهند، جوشن و سبلان) درمقابل حملات غافلگیرانه ناوگان امریکا آسیب دیده، غرق شدند.
آنچه درباره ایثار و فداکاری کارکنان برومند نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران در طول سالیان دفاع مقدس مورد کم‌توجهی قرار گرفته است، نقش این عزیزان در اجرای عملیاتهای کنترل بنادر و آبراه‌ها، اسکورت کاروان‌های نفتی و تجاری و انجام عملیاتهای شناسایی، بازرسی و توقیف کشتی‌های تجاری حامل کالا و تجهیزات برای دشمن متجاوز می‌باشد که پرداختن به آنها از حوصله بحث خارج است.
۲-۵- دفاع ۳۴ روزه از خرمشهر
در آغازین روزهای تجاوز دشمن بعثی، تنها مدافعین شهر خرمشهر عبارت از: تکاوران پایگاه دریایی خرمشهر، دانشجویان دانشگاه افسری امام علی(ع) و نیروهای مردمی بودند که در مقابل حمله سازمان‌یافته صدامیان، با جانبازی و رشادت فراوان و با انجام عملیاتهای نامنظم در پل نو، نخلستان‌های غربی و گمرک خرمشهر از ورود متجاوزین به شهر جلوگیری نمودند. هم‌زمان با تجاوز دشمن، گردان یکم تکاوران و همافران دریایی اعزامی از بوشهر نیز در بامداد مورخه ۱۳۵۹/۷/۱ جهت کمک به تکاوران دریایی خرمشهر در پایگاه دریایی آن شهر مستقر گردیدند. گردان مذکور با کمک سایر نیروهای مستقر در خرمشهر، پس از شناسائی محورهای پیشروی دشمن، با اجرای عملیاتهای ایذائی، پدافندی، تأخیری و کمین توانست نقش مؤثری را در کند کردن پیشروی ارتش عراق ایفا کند. دراثر تشدید حملات و حجم آتش سنگین توپخانه عراقی، خرمشهر محاصره شد، لیکن تکاوران دریایی به اتفاق دانشجویان دانشگاه افسری و نیروهای مردمی و بسیجی با تجهیزات سبک خود توانستند به مدت ۳۴ روز درمقابل دشمن مقاومت کنند. زمانی که شهر خرمشهر و پل‌کارون به اشغال عراقی‌ها درآمد، تکاوران دریایی حدود ۲۰۰ نفر از رزمندگان بسیجی و مردمی را توسط قایق از حلقه محاصره دشمن رهانیدند و طرح اشغال ۳ روزه خرمشهر توسط نیروهای بعثی را ناکام گذاردند.
۲-۶- سایر عملیاتهای نیروی دریایی
از سایر عملیاتهای نیروی دریایی میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
· نبرد ناوچه جوشن با یک فروند ناوچه عراقی و انهدام آن
· نبرد ناوچه شمشیر با یک فروند ناوچه عراقی و انهدام آن
· نبرد ناوچه شمشیر با یک فروند ناوچه عراقی و انهدام آن
· نبرد ناوچه زوبین با یک فروند ناوچه عراقی و انهدام آن
· نبرد ناوچه خنجر با یک فروند هواپیمای دشمن و انهدام آن
· عملیات محور ماهشهر- آبادان
· عملیات پدافندی در اروندرود
· شرکت در عملیاتهای مشترک زمینی مانند: ثامن‌الائمه، بیت‌المقدس، خیبر، بدر، والفجر ۸ و ...
۳- نتیجه گیری:
در این تحقیق به نقش و عملکرد نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران در دوران دفاع مقدس پرداخته شد. بدین منظور عملیات‌ها و دستاوردهای نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی مورد بحث قرار گرفت. از مهمترین این عملیات‌ها، عملیات پدافند از جزیره خارک بود که نتیجه و دستاورد آن را میتوان استمرار صادرات نفت از پایانه‌های نفتی جزیره خارک (در طول جنگ تحمیلی) و انهدام تعدادی از هواپیماهای دشمن که قصد حمله به جزیره مذکور را داشتند عنوان کرد. همچنین عملیات‌هایی مانند انهدام سکوهای نفتی البکر و الامیه عراق و عملیات مروارید را میتوان از جمله مهمترین عملیات‌ها عنوان کرد. در این تحقیق ضمن بررسی انواع عملیات‌ها و ذکر نتایج و دستاوردهای آنها میتوان به این مهم دست یافت که نیروی دریایی جمهوری اسلامی ایران ضمن حفظ منافع ملی کشور نقشی بی‌بدیل در دفاع مقدس در کنار سایر نیروها ایفا کرده است.
منابع:
ابوغزاله، عبدالحمید،جنگ عراق و ایران، ترجمه نادرنوروزشاد، مرکز مطالعات وتحقیقات جنگ،۱۳۸۰. ۱۸۶
روشندل جلیل، امنیت ملی و نظام بین‌الملل، تهران ، انتشارات سمت، ۱۳۷۳
زمانیان، تکاوران و محکی به نام خرمشهر، ۱۳۹۴
ویراستار، تکاوران در شهر، ۱۳۹۴
باری بوزان، دولت، مردم و هراس، تهران، پژوهشکده مطالعات راهبردی، ۱۳۸۱
نوروزی. محمدتقی. فرهنگ دفاعی امنیتی ۱۳۸۵
