به گزارش ایران اکونومیست، در واپسین روزهای تابستان ۱۴۰۲، ۳۵۰۶ لوح هخامنشی همراه با هواپیمای رییس‌جمهوری پس از حدود ۹۰ سال به ایران بازگردانده شد. این الواح بخشی از محموله بزرگتری بود که در سال ۱۳۱۱ خورشیدی در تخت جمشید کشف و به منظور رمزگشایی و مطالعه به مؤسسه شرق‌شناسی شیکاگو امانت سپرده شد.
از بیش از ۳۰ هزار قطعه‌ای که برای مطالعه و رمزگشایی در اختیار مؤسسه شیکاگو بود، تا کنون پنج محموله در سال‌های ۱۳۲۷، ۱۳۳۰، ۱۳۸۳، ۱۳۹۸ و ۱۴۰۲ از آمریکا به ایران برگردانده شده و هنوز قطعاتی از این الواح در آن مؤسسه باقی مانده است، که عزت‌الله ضرغامی، وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی درباره روند بازگشت بقیه الواح گفته بود: زمینه برای برگشت باقی الواح هم ایجاد شده و قرار است طبق توافقی که آمریکایی‌ها انجام دادند، کارشناسان ما به این کشور بروند و مابقی الواح را صحت‌سنجی کنند و پس از آن آرام آرام باقی الواح به ایران بازخواهد گشت.
اما پنجمین محموله که در ۹ صندوق به وزن ۷۵ کیلوگرم، ۳۰ شهریور ۱۴۰۲ به ایران رسید، شامل ۸۳۶ قطعه لوح کوچک به خط آرامی و ۲۶۷۰ قطعه لوح بزرگ به خط عیلامی است، که به موزه ملی ایران تحویل داده شد. قرار بود پس از قرنطینه و بررسی و مطالعه، بخشی از این الواح به نمایش گذاشته شود، که جبرئیل نوکنده، مدیر موزه ملی ایران در پاسخ به ایران اکونومیست درباره زمان به نمایش گذاشتن آن‌ها گفت: به‌زودی نمایش داده می‌شود.
او پیش‌تر از احتمال نمایش الواح هخامنشی در هفته پژوهش (۲۵ تا ۲۹ آذر) سخن گفته بود، که در پیگیری دوباره ایران اکونومیست این پاسخ را داد: زمان نمایش (پنجمین محموله از الواح هخامنشی استردادی) نزدیک است.
مطالعاتی که تا کنون روی الواح هخامنشی انجام شده است، نشان می‌دهد محتوای آن‌ها از کف جامعه و طبقات عالی‌مرتبه آن دوره تاریخی را دربرمی‌گیرد.
طبق مستندات، رمزگشایی الواح در مؤسسه شیکاگو از سال ۱۹۳۷ آغاز شد، اما با شروع جنگ جهانی دوم، کار تا سال ۱۹۴۵ میلادی متوقف ماند و رمزگشایی و بازگشت کامل این الواح با تأخیر مواجه شد. چند کارشناس روی لوح‌های گلی تخت جمشید کار می‌کردند؛ یک استاد بزرگ سومرشناسی به نام آرنولد پوبل (Poebel) و دو شاگرد او که یکی «جورج کامرون» و دیگری «ریچارد هلک» بودند، ابتدا لوح‌ها را که به خط میخی بودند، رمزگشایی کردند تا زبان آن‌ها مشخص شود. وقتی دریافتند که گل‌نبشته‌ها عیلامی هستند، روی آن‌ها کار کردند، اما چون در آن زمان، آگاهی‌ها از دوره عیلامی هخامنشی فقط سنگ‌نوشته‌های پادشاهان هخامنشی بود، کار به کندی پیش می‌رفت.
مطالعه گل‌نوشته‌ها در دانشگاه شیکاگو با شروع جنگ جهانی متوقف و پس از پایان جنگ در سال ۱۹۴۵ میلادی دوباره آغاز شد. در آن دوره، کامرون و هلک مطالعه گل‌نوشته‌ها را آغاز کردند که گل‌نبشته‌های خزانه تخت جمشید نیز به دانشگاه رسیدند. کامرون پس از این‌که ۱۵۰ گل‌نوشته را خواند، توجه خود را به خواندن گل‌نوشته‌های خزانه تخت جمشید معطوف کرد و سرانجام کتاب آن در سال ۱۹۴۸ میلادی چاپ شد. در این مسیر، عبدالمجید ارفعی، پژوهشگر و متخصص زبان‌های باستانی که از آخرین مترجمان بازمانده خط میخی عیلامی در ایران است، نیز در مطالعه و خوانش این گل‌نبشته‌ها نقش داشت.
با درگذشت هلک، در سه مرحله بخش‌های کوچکی از الواح به کشور برگردانده شد. سال ۱۳۲۷ (۱۷۹ قطعه)، سال ۱۳۲۹ (۳۷هزار قطعه) و سال ۱۳۸۳ نیز (۳۰۰ قطعه) به ایران مسترد شد.
در این میان، یک شکایت جریان استرداد الواح هخامنشی به ایران را تغییر داد؛ پرونده‌ای معروف به «جنی روبین» (شاکی پرونده الواح هخامنشی) علیه ایران تشکیل شد، اما اسفند ۱۳۹۶، رأی قضات دیوان عالی به نفع ایران صادر و حکم مصادره و فروش الواح هخامنشی ایرانی لغو شد. با این وجود باز شدن این پرونده، روند استرداد الواح هخامنشی را حدود ۱۴ سال عقب انداخت و محموله چهارم سال ۱۳۹۸ به ایران رسید.
بازگشت بخش دیگر الواح نیز درگیر محدودیت‌های همه‌گیری کرونا، تحریم، همکاری نکردن کشورها و شرکت‌های بیمه شد. سرانجام مقرر شد محموله الواح هخامنشی توسط مؤسسه شرق‌شناسی به نمایندگی ایران در نیویورک تحویل داده شود تا در زمان برگزاری مجمع سالانه سازمان ملل از طریق هواپیمای حامل هیأت نمایندگی جمهوری اسلامی ایران به کشور بازگردانده شود.
