حتی اگر میزان صادرات پسته ایران در ۶ ماهه دوم سال جاری به اندازه ۶ ماهه سال اول باشد، نشان‌دهنده ادامه روند کاهش صادرات است و میزان آن در سال جاری به حدود نصف سال قبل می‌رسد. این واقعیت نشان‌دهنده چالش‌های جدی در راهبرد‌ها و سیاست‌های صادراتی این صنعت است.
طلای سبز ایرانی که روزگاری از بیشترین سطح زیر کشت تا بالاترین رقم صادرات و درآمد جهانی را در کارنامه داشت، در حال منزوی شدن است. انحصار کشت پسته در ایران به هزاران سال پیش باز‌می‌گردد. با این حال در قرن بیستم، ایران رقیب تازه و قدرتمندی را مقابل خود دید؛ ایالات متحده آمریکا که از سال ۱۹۷۹ کشت آجیل را شروع کرده بود در حال پیشرفتی چشمگیر بود. در طول سال‌های ۲۰۱۸ تا ۲۰۱۹، کاهش سهم ایران از تولید جهانی پسته به حدی بوده که سهم کشور از تولید جهانی پسته از ۴۰ به ۲۷ درصد و بعد تنها ۷ درصد کاهش یافت.
با توجه به گزارش بلومبرگ، در همین دوره زمانی، آمریکا به عنوان به عنوان یکی از اصلی‌ترین بازار‌های جهانی پسته ظاهر شد و توانست حدود ۴۷ درصد از تولید جهانی این محصول را به خود اختصاص دهد، تحولاتی که نشان‌دهنده تغییرات قابل توجه در توزیع قدرت و تأثیرگذاری در این صنعت بود.
حال نیز برخلاف ادعای رسانه‌های دولتی مبنی بر افزایش صادرات پسته ایران به کشور‌هایی مانند روسیه، گزارش‌های آماری از سوی گمرک و اتاق بازرگانی ایران نشان می‌دهد که سهم کشور از بازار جهانی پسته، که تا چند سال پیش به میزان ۵۰ درصد می‌رسید، حالا به کمتر از ۱۸ درصد کاهش یافته است، آماری که جای بررسی و ریشه‌یابی دارد.
مقایسه صادرات پسته با دوره‌های گذشته
پیش از این، پسته، زعفران و فرش، سه ضلع اصلی یک مثلث درآمدزا برای کشور بودند. مهم‌ترین کالاهای غیرنفتی که صادراتشان افزایش درآمد‌های غیرنفتی را به دنبال داشت؛ اما در سال‌های اخیر، به دلیل مدیریت ناکارآمد و چالش‌های مختلف، سهم این محصولات از بازار جهانی رو به کاهش رفت.
داده‌ها نشان می‌دهد که تا سال ۲۰۰۰ میلادی، ایران بیش از ۸۰ درصد از بازار جهانی پسته را در اختیار داشت. اما در سال‌های اخیر، این سهم به نسبت به دوران اوج به شدت کاهش یافته است. در سال ۲۰۱۷، ایران و آمریکا تقریباً سهم یکسانی از بازار داشتند، اما از آن زمان، سهم ایران به نسبت آمریکا به شدت کاهش یافته و تنها ۱۸ درصد تولید جهانی پسته به آن باقی مانده است.
عوامل کلی کاهش سهم ایران از بازار جهانی پسته
پسته یکی از محصولات کلیدی کشاورزی در ایران است که سابقه طولانی در تولید و صادرات دارد. این محصول به عنوان یکی از مهم‌ترین منابع درآمدی کشور شناخته می‌شد، اما مدیریت ناکارآمد، سخت‌گیری‌های گمرکی، تحریم‌ها و عدم امکان بازگشت درآمد‌های ارزی به کشور در کنار عدم توجه به تولید داخلی، امروز این منبع درآمد را در خطری جدی قرار داده است.
علل تولیدی:
- کیفیت و استاندارد: افت کیفیت و نقض استاندارد‌های بین‌المللی می‌تواند یکی از دلایل اصلی کاهش سهم ایران باشد. برخی از کشور‌ها با توجه به استاندارد‌های بالا در تولید پسته، می‌توانند سهم بازار را از ایران به‌دست آورند.
- مشکلات آبیاری: کاهش منابع آبی و مشکلات آبیاری ممکن است به عنوان یک عامل اساسی در تنظیم کمیت و کیفیت تولید پسته در ایران محسوب شود.
علل بازاری:
- رقابت با کشور‌های دیگر: رقابت با کشور‌های دیگر در تولید پسته، به خصوص کشور‌هایی که با هزینه‌های تولید پایین‌تری مواجه هستند، می‌تواند باعث کاهش سهم ایران شود.
- تحریم‌ها و محدودیت‌های تجاری: تحریم‌ها و محدودیت‌های تجاری ممکن است توانایی صادرات پسته ایران به برخی از بازار‌ها را کاهش دهد. در این راستا مساله لابی کالیفرنیا در راستای تامین منافع خود همواره مطرح بود. باید توجه داشت که مزارع پسته کالیفرنیا، که بزرگترین مزارع این نوع پسته در جهان هستند و درآمد‌های چند میلیارد دلاری را تأمین می‌کنند، طی سال‌ها به طور جدی به ایجاد محدودیت‌های سیاسی برای رقیب اصلی خود یعنی ایران مشغول بودند. حتی از سال ۱۹۷۹، ایالات متحده واردات پسته ایرانی به خاک آمریکا را ممنوع اعلام کرد و واشنگتن نیز توانایی تهران در جذب سرمایه‌گذاری را به شدت محدود ساخت.
تاثیرات کاهش سهم ایران از بازار جهانی پسته
تاثیرات اقتصادی:
- کاهش درآمد صادراتی: کاهش سهم ایران از بازار جهانی پسته باعث کاهش درآمد صادراتی کشور می‌شود که ممکن است تاثیرات منفی بر اقتصاد کلان داشته باشد.
- افت ارزش افزوده: کاهش سهم ایران می‌تواند باعث افت ارزش افزوده در زنجیره تولید و صادرات پسته شود.
تاثیرات اجتماعی:
- از دست دادن محبوبیت: افت سهم در بازار جهانی ممکن است باعث از دست دادن محبوبیت پسته ایران در دسته‌بندی محصولات جهانی شود.
- تاثیر بر اشتغال: افت تولید و صادرات پسته ممکن است تاثیرات منفی بر اشتغال در زمینه‌های مرتبط با این صنعت داشته باشد. به این ترتیب، عوامل تولیدی و بازاری همگرا به کاهش سهم ایران از بازار جهانی پسته منجر شده‌اند.
وضعیت اقتصادی صادرات پسته
طبق گزارش ایرنا در ۲۶ آبان سال جاری، ضمن اینکه این شائبه ایجاد شد که تاکنون پسته ایران به روسیه صادر نشده بود، مساله ارسال ۲۰ تن پسته سروستان به این کشور را مطرح کرد که امیدوارکننده به نظر می‌رسید. هرچند داده‌های آمار، پیامی دیگر داشت. بر اساس گزارش گمرک، درآمد ایران از صادرات پسته در شش ماه نخست سال جاری به مبلغ ۱۳۷ میلیون دلار رسیده است. این مقدار ۱۱ درصد از کل ارزش صادرات محصولات کشاورزی و ۰.۷۵ درصد از کل صادرات غیرنفتی را شامل می‌شود. میزان وزن پسته صادراتی نیز به ۲۰ هزار تن ارقامی اعلام شده است.
بازار‌های مقصد اصلی پسته ایران
پنج کشور روسیه، آلمان، امارات متحده عربی، هند و قرقیزستان به ترتیب مهم‌ترین خریداران پسته ایران در بازار جهانی بوده‌اند. بیشترین حجم صادرات پسته نیز از گمرکات مشهد، رفسنجان، سیرجان، غرب تهران، کرمان، شهید رجایی و جلفا به کشور‌های دیگر صادر شده‌اند.
روند کاهشی در صادرات پسته
صادرات پسته در نخستین ماه پاییز سال جاری با وجود تولید خوب پسته، روند کاهشی داشته و به گفته حسین رضایی، دبیر انجمن پسته ایران، میزان صادرات مهرماه نسبت به ماه مشابه سال قبل تا ۵۰ درصد کاهش یافته است. مهدی طبیب‌زاده، رئیس اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی استان کرمان، نیز اعلام کرده است که میزان صادرات پسته ایران در سال ۱۴۰۱ حدود ۵۰۰ میلیون دلار بوده و این رقم کاهش ۵۰ درصدی نسبت به سال قبل از آن را نشان می‌دهد.
تحلیل و پیش‌بینی درباره بازار پسته
حتی اگر میزان صادرات پسته ایران در ۶ ماهه دوم سال جاری به اندازه ۶ ماهه سال اول باشد، نشان‌دهنده ادامه روند کاهش صادرات است و میزان آن در سال جاری به حدود نصف سال قبل می‌رسد. این واقعیت نشان‌دهنده چالش‌های جدی در راهبرد‌ها و سیاست‌های صادراتی این صنعت است.
برای بهبود وضعیت صادرات پسته، لازم است که دولت بر روی مدیریت صحیح و اصلاح گمرکی تاکید کند. همچنین، ترویج تولید داخلی و ایجاد بستر‌های ملی و بین‌المللی برای تسهیل در صادرات می‌تواند بهبود قابل توجهی در این حوزه ایجاد کند.
هزینه در جهت رفع چالش
طبق اظهارات محمدرضا پورابراهیمی، رییس کمیسیون اقتصادی مجلس در مهر سال جاری، در جهت عرضه مدیریت بازار و صادرات پسته برخی مصوبات مالی صورت گرفته است. اولین مصوبه تأمین مالی ۶ هزار میلیارد تومانی است که معادل ۵۰ درصد از این مقدار تأمین مالی سرمایه در گردش است که ۵۰ درصد از صندوق توسعه ملی با موافقت مدیرعامل این صندوق و ۵۰ درصد از طریق بانک‌های کشاورزی ملی و توسعه صادرات و در مجموع ۶ هزار میلیارد تومان تأمین مالی است. طبق ادعای پورابراهیمی، به جز ۶ هزار میلیارد تومان منابع ریالی، یک میلیارد دلار منابع ارزی متعلق به صندوق توسعه ملی از طریق بانک‌های معرفی شده از طرف این صندوق و بانک‌های عامل معرفی شده از طرف صندوق به تأمین مالی صادرات پسته اختصاص یافته که عدد قابل توجه‌ای است.
باید دید که این ارقام تا پایان سال چه تاثیری بر صادرات پسته خواهند گذاشت. بماند که علیرغم کاهش صادرات، کماکان قیمت پسته در داخل کشور نیز بالاست. بر این اساس اونس پسته‌ای که بالای ۸۰۰ هزار تومان است ۱۸ تا ۲۰ است یعنی درشت‌ترین و لوکس‌ترین پسته است و ارزش هر یک کیلوی چنین پسته‌ای برابر با ۳ کیلو پسته معمولی است.
در نهایت باید گفت که با توجه به داده‌های حاکی از کاهش سهم ایران از بازار جهانی پسته، ضرورت اقدامات فوری و مؤثر برای اصلاح وضعیت این صنعت احساس می‌شود. این اقدامات باید به منظور بهبود کیفیت، تسهیلات آبیاری، راه‌اندازی استاندارد‌های بین‌المللی، و مدیریت بازاریابی اجرا شود. بماند که با وجود تحریم‌های تجاری، به نظر می‌رسد که ایران به این زودی نتواند، نبض بازار جهانی طلای سبز را مانند سابق به دست بگیرد.
