به گزارش ایران اکونومیست، در ابتدای این نشست، معصوم آقازاده، عضو هیئت علمی ایسپا، برخی از یافته‌های این نظرسنجی در خصوص رفتارها و نگرش‌های دینی مردم ایران در ماه محرم را ارائه کرد.
به گفته آقازاده، طرح نظرسنجی ایسپا با عنوان «رفتارها و نگرش‌های دینی مردم ایران در ماه محرم» در مردادماه ۱۴۰۲ با جمعیت آماری کل شهروندان شیعه بالای ۱۸ سال ایرانی ساکن در نقاط شهری و روستایی و با تعداد نمونه ۱۵۱۳ نفر به روش تلفنی اجرا شده است.
وی ادامه داد: در این طرح، ۵۱.۱ درصد پاسخگویان مرد و ۴۸.۹ درصد زن بوده‌اند و میانگین سن آنها نیز ۳۹.۸ سال بوده است.
دبیر این نشست یادآور شد: یکی از محورهای مهم نظرسنجی ایسپا، تداعی ذهنی با شنیدن نام امام حسین (ع) بوده که از شهروندان سوال شده است «با شنیدن نام امام حسین (ع) اولین چیزی که به ذهن‌تان می‌رسد چیست؟». این پرسش به‌صورت باز (بدون گزینه) مطرح شد و پاسخگو می‌توانست به چند مورد اشاره کند. بر اساس نتایج به‌دست‌آمده، ۳۹.۷ درصد شهروندان گفته اند با شنیدن نام امام حسین (ع)، شخصیت ایشان یعنی آزادگی، شجاعت، ایثار، مبارزه با ظلم، مظلومیت، بزرگی، صبر و... درذهن آنها تداعی می‌شود. ۲۰.۷ درصد به حادثه کربلا (عاشورا، تشنگی، جنگ)، ۷.۹ درصد به شهدا و شهادت، ۷.۱ درصد نیز به مجموعه مفاهیم مرتبط با حالات و احساسات روحی و معنوی اشاره کرده‌اند.
عضو هیات علمی ایسپا بیان کرد: در سوال دیگری از پاسخگویان پرسیده شده «شما امسال در مراسم عزاداری دهه اول محرم شرکت کردید؟». ۴۶.۱ درصد از شهروندان گفته‌اند که هر شب در مراسم عزاداری شرکت کرده‌اند، ۲۴.۸ درصد بیشتر شب‌ها و ۱۵ درصد یکی دو شب در مراسم عزاداری دهه اول محرم شرکت کرده‌اند. ۱۴.۱درصد از شهروندان گفته‌اند که در مراسم عزاداری دهه اول محرم شرکت نکرده‌اند که نسبت این عدم شرکت در سال گذشته ۱۴.۵ درصد بود.
آقازاده تصریح کرد: در خصوص برخی مناسک ماه محرم از پاسخگویان سوال شده است «در زندگی‌تان تا چه اندازه پیش آمده است به امام حسین (ع) یا شهدای کربلا متوسل شوید؟». بر اساس نتایج به‌دست‌آمده، ۷۷.۵ درصد شهروندان گفته‌اند به میزان زیادی در زندگی‌شان به امام حسین یا شهدای کربلا متوسل می‌شوند. ۹ درصد به میزان کم و ۸.۴ درصد تاحدودی در زندگی‌شان به اما حسین (ع) یا شهدای کربلا متوسل شده‌اند. ۴.۸ درصد از پاسخگویان اصلاً در زندگی‌شان به امام حسین (ع) یا شهدای کربلا متوسل نشده‌اند.
وی افزود: همچنین میزان موافقت و مخالف پاسخگویان با گزاره «اشک ریختن برای امام حسین(ع) ثواب دارد و موجب آمرزش گناهان می‌شود» سوال شده است که بر اساس نتایج به‌دست‌آمده، ۷۸.۶ درصد از آنها معتقد بودند «اشک ریختن برای امام حسین (ع) ثواب دارد و موجب آمرزش گناهان می‌شود. ۱۵.۷ درصد چنین اعتقادی نداشته و ۴.۵ درصد در ارتباط با این موضوع نظری نداشته‌اند.
عضو هیات علمی ایسپا خاطرنشان کرد: طبق گزارشی که توسط دبیر نشست علمی محرم در نظرسنجی‌های ایسپا ارائه شد در خصوص علاقه به سبک‌های مختلف مداحی، ۶۶.۷ درصد از پاسخگویان اظهار داشته‌اند سبک‌های مداحی سنتی موردپسند و علاقه آنهاست. ۴.۱ درصد سبک‌های جدید همراه با ریتم و آهنگ و ۲۳.۲ درصد هر دو سبک (سنتی و جدید) را می‌پسندیدند. ۵.۶ درصد دیگر نیز هیچ‌کدام از سبک‌های مداحی را نمی‌پسندند.
آقازاده ابراز کرد: حتی نظر پاسخگویان در مورد اجرای مداحی همراه با موسیقی توسط برخی مداحان در استودیو، سوال شده است که ۶۷.۲ درصد از افراد نمونه با اجرای مداحی همراه با موسیقی توسط برخی مداحان در استودیو مخالف و ۲۲.۶ درصد موافق هستند. ۹.۸ درصد از پاسخگویان دراین‌خصوص نظر خاصی نداشته‌اند.
وی ادامه داد: برای بررسی ترجیح پاسخگویان به مداحی یا سخنرانی در مراسم عزاداری، در سؤالی از آنها پرسیده شد «شما در مراسم عزاداری ماه محرم سخنرانی را بیشتر ترجیح می‌دهید یا مداحی؟»
عضو هیئت علمی ایسپا در بخشی از ارائه یافته‌های نظرسنجی ایسپا به نگرش مردم درباره مداحی‌ها و سخنرانی‌های ماه محرم اشاره کرد و گفت یافته‌های به دست آمده نشان می‌دهد ۳۰.۲ درصد پاسخگویان در مراسم عزاداری ماه محرم مداحی و ۱۲.۳ درصد سخنرانی را ترجیح می‌دهند. ترجیح ۵۰.۴ درصد از پاسخگویان در مراسم عزاداری ماه محرم اجرای هر دو (مداحی و سخنرانی) است. ۶.۷ درصد نیز هیچ‌کدام از برنامه‌ها را نمی‌پسندند.
دبیر این نشست یادآور شد: همچنین از شهروندان سوال شده است «چقدر سخنرانی روحانیون مراسم عزاداری محرم واقعیت عاشورا را منعکس می‌کنند؟». ۳۴.۴ درصد گفته‌اند سخنرانی روحانیون مراسم عزاداری محرم به میزان زیاد و خیلی زیاد، واقعیت عاشورا را منعکس می‌کند. این انعکاس از نظر ۱۳.۶ درصد درحد متوسط و از نظر ۲۸.۵ درصد به میزان کم بوده است. ۱۳ درصد از پاسخگویان بیان کرده‌اند سخنرانی‌های روحانیون را در مراسم عزاداری محرم گوش نمی‌کنم. ۸.۱ درصد دیگر نیز معتقد بودند سخنرانی‌های روحانیون مراسم عزاداری محرم، اصلاً واقعیت عاشورا را منعکس نمی‌کنند.
آقازاده گفت: در سوال دیگری از پاسخگویان پرسیده شد «به نظر شما آنچه مداحان از واقعه عاشورا روایت می‌کنند تا چه اندازه درست است؟» بر طبق نتایج، ۳۶.۶ درصد افراد نمونه اظهار کرده‌اند آنچه مداحان از واقعه عاشورا روایت می‌کنند تا حد زیادی درست است و از نظر ۱۷ درصد دیگر روایت مداحان، تاحدی درست است اما از نظر ۴۰.۵ درصد از پاسخگویان، آنچه مداحان از واقعه عاشورا روایت می‌کنند به میزان کم درست است یا اصلاً درست نیست.
وی بیان کرد: در باب تمایل مردم به شرکت در مراسم راهپیمایی اربعین از آنها سوال شده است «به‌طورکلی اگر شرایط فراهم باشد علاقه‌مند هستید در مراسم راهپیمایی اربعین در کشور عراق شرکت کنید؟» طبق نتایج، ۷۲ درصد از پاسخگویان گفته‌اند اگر شرایط فراهم باشد علاقه‌مند هستند در مراسم راهپیمایی اربعین در کشور عراق شرکت کنند. در مقابل ۲۷.۱ درصد علاقه‌ای به شرکت در مراسم راهپیمایی اربعین ندارند.
عضو هیات علمی ایسپا در پایان سخنان خود تاکید کرد: باتوجه به اینکه صداوسیما هرسال در ایام محرم ویژه‌برنامه‌ها و سریال‌های مختلفی را با محوریت محرم تهیه و پخش می‌کند، ما همیشه نظر مردم را در خصوص برنامه‌های صداوسیما در ماه محرم می پرسیم که یکی از سوالات اصلی این بوده است که آیا مردم «برنامه‌ها و سریال‌های صداوسیما ویژه ماه محرم را دیده‌اند یا پیگیری کرده‌اند؟» طبق نتایج، ۴۳.۹ درصد از پاسخگویان برنامه‌ها و سریال‌های صداوسیما ویژه ماه محرم را دیده‌اند که این نسبت در سال گذشته ۵۰.۹ درصد بوده است. در مقابل ۵۵.۳ درصد گفته‌اند برنامه‌ها و سریال‌های صداوسیما ویژه ماه محرم را ندیده یا دنبال نکرده‌اند که این میزان نیز در سال گذشته ۴۹ درصد بوده است.
در ادامه این نشست جبار رحمانی -عضو هیات علمی پژوهشکده مطالعات فرهنگی، اجتماعی و تمدنی وزارت علوم- با اشاره به اینکه به دست آوردن داده‌ها هنوز در ایران تلفنی است و این خروجی دقیقی را ارائه نمی‌دهد، اظهار کرد: برای نمونه حضور در مراسم ایام محرم در پیمایش ایسپا داده ۸۵/۵ درصدی به ما می‌دهد در حالی که در پیمایش دفتر طرح ملی ۷۳/۵ درصد است. این مشکل به خاطر ساختاری مالی است.
وی ادامه داد: در پیمایش‌های ما باید دقت شود که مذهب فرد شیعه است یا سنی، حتی جنسیت افراد هم باید مشخص شود. در صفحه ۳۰ این پیمایش حضور در مراسم روضه‌ها چه خانگی یا تکایا با قید بانوان آمده است. برخی کنش‌های مذهبی مثل سینه‌زنی و زنجیرزنی بیشتر مردانه است و این، کار تفکیک را سخت می‌کند، در واقع برخی آیین‌ها صرفا مردانه و برخی زنانه است و این کار داده‌ها یا آمارسنجی سخت می‌کند.
عضو هیات علمی پژوهشکده مطالعات فرهنگی، اجتماعی و تمدنی وزارت علوم خاطرنشان کرد: این پیمایش یک تصویر کلی از محرم به ما می‌دهد اما اگر بخواهیم سلیقه‌های دین‌داری استخراج کنیم سخت است، اگر بخواهیم ببینیم این آمار نسبتش با عناصر دیگر مثلا با حوزه‌های سیاست، قدرت، دین عامیانه و … چیست داده‌ها کمی سخت است.
رحمانی بیان کرد: این پیمایش به اینکه مردم تا چه اندازه در مراسم‌های مذهبی شرکت کردند پرداخته است اما این مدل پرسش درست نیست، زیرا برخی مردم شاید در مراسم‌ها حضور پیدا نکنند. اما ممکن است به صورت آنلاین یا آفلاین از مراسم‌های مذهبی بهره ببرند، پس باید ابزارهای جدید عزاداری را هم در آمارها قرار دهیم.
وی افزود: علاوه بر این؛ اینکه مردم در کجا در مراسم عزاداری حضور پیدا می‌کنند نیز مهم است، زیرا میزان جابه‌جایی در عزاداری‌ها در ایام محرم زیاد است. ممکن است برخی به عزاداری در زادگاه خود بروند یا برخی بخواهند به شهرهای دیگر بروند و تجربه‌های جدیدی را مشاهده کنند، پس این باید مدنظر قرار گیرد.
عضو هیات علمی پژوهشکده مطالعات فرهنگی، اجتماعی و تمدنی وزارت علوم بیان کرد: یکی از نکات جالب این پیمایش مقایسه این پیمایش در برخی موضوعات نسبت به سال گذشته است، مثلا در این پیمایش آمده است که شما تا چه اندازه با بیان سخنرانان نسبت به واقعیت‌های عاشورا آگاه می‌شوید، در این پیمایش نسبت به سال گذشته متوجه می‌شویم که اعتماد مردم به اطلاعات سخنرانان با کاهش روبرو بوده یا اینکه در این پیمایش شاهد هستیم که پرسش می‌شود شما تا چه اندازه برنامه‌های محرمی امسال را از صدا و سیما مشاهده کردید که این هم باز نسبت به سال گذشته با کاهش بیننده روبرو بوده است.
رحمانی تصریح کرد: یکی از توقعات از این پیمایش‌ها این بود که پرسش کنند آیا شما به سیاسی بودن مراسم‌ها یا تعداد هیات‌های سیاسی اعتقاد دارید؟ که این موضوع دیده نشده در حالی که مهم است و باید فهمید مردم تا چه اندازه با نهاد قدرت و سیاست همراه یا بی‌تفاوت هستند. در نظرسنجی دانشگاه MIT این پرسش اتفاق افتاده بود که ۰/۵درصد در افکارسنجی این دانشگاه معتقدند اگر در مراسم‌های عزاداری حضور پیدا کنیم یعنی از حکومت حمایت کرده‌ایم.
وی تاکید کرد: چهارچوب این نظرسنجی روشن نیست زیرا تصویری از آنچه که می‌خواهد ارائه نمی‌دهد. بنابراین یک ترکیب مشخص‌تری برای نظرسنجی نیاز است. همچنین جامعه ایرانی یک جامعه مذهبی است اما اینکه چرا مذهبی است و چه ارتباطی بین دین‌داری سنتی با شکل جدید دین داری یا فضای امروز پیدا کرده است باید مشخص شود که بتوانیم تحلیل کنیم.
این پژوهشگر اجتماعی یادآور شد: داده‌ها باید به ما اعلام کند که بین چه موضوعاتی ارتباط وجود دارد و حتی شبکه‌های دین داری و تغییرات دین داری به صورت کلی در این پیمایش باید دیده شود زیرا اگر کمی وارد جزئیات بشویم خیلی چیز خاصی به دست نخواهیم آورد.
رحمانی با بیان اینکه همخوانی در برخی داده‌ها وجود ندارد، تصریح کرد: پژوهش‌های عمیق دینی در کشور ما کم است و باید داده‌هایی به دست آوردیم که به ما تصویر بهتری ارائه کند. داده‌های ما زیاد است اما ما وارد جامعه نمی‌شود تا بازخورد آن در جامعه ببینیم و حتی مسئولین از آن استفاده کنند.
وی خاطرنشان کرد: به نظرم ایسپا اگر با نهادهای دیگر همکاری داشته باشد می‌تواند این داده‌ها را وارد یک چرخه کرده و به تحلیل و نتیجه برساند.
در بخش دوم این نشست سجاد صفارهرندی -رییس پژوهشکده فرهنگ و هنر اسلامی- با بیان اینکه ما در جامعه ایرانی مساله‌ی ملی‌تر از عزاداری سیدالشهداء نداریم، اظهار کرد: جدای از اینکه عزاداری برای سیدالشهداء مساله دینی ما است با هر ملاکی که به این موضوع نگاه کنید از حیث تعلق، فراگیری و مشارکت از نظر رفتاری و کنشی و ایستایی هیچ رویدادی قابل مقایسه با ده روز محرم نیست.
وی ادامه داد: پیمایش ایسپا نشان می‌دهد که این وضعیت همچنان ادامه دارد. به خصوص امسال از این حیث مهم‌تر است که چون ما با کمپین‌هایی مواجه بودیم که در تلاش بود محرم را به چالش بکشد، حتی برخی عواقب اتفاقات سال پیش هم می‌توانست این موضوع را تحت شعاع خود قرار دهد، به همین خاطر پرسش‌نامه ایسپا باید صریح به موضوع کمپین‌ها می‌پرداخت تا بفهمیم در شبکه مویرگی جامعه؛ مردم ما تا چه اندازه از این کمپین‌ها باخبر شدند.
رییس پژوهشکده فرهنگ و هنر اسلامی بیان کرد: داده‌های این پیمایش نشان می‌دهد که کمپین‌ها حتی به سلول‌های اجتماعی جامعه وارد نشده که بخواهد تاثیرات کنشی را شاهد باشیم.
صفارهرندی ابراز کرد: در برخی حوزه‌ها زمینه سنجش نگرش و ذائقه براساس مقولات و مفاهیمی که در ذهن خودمان خلق کردیم است و لزوما تبدیل به یک مفهوم اجتماعی مورد توجه یا اینکه ذهن عمومی مردم درگیر کرده باشد، نیست و اطلاعات فهم نمی‌شود. برای نمونه درباره سبک‌های مداحی پرسیده شده است و سبک سنتی سبک‌های جدید با ریتم و آهنگ را می‌بینیم که به نظرم این طرح پرسش درست نیست چون در پهنه ایران همه درک واحدی از سبک سنتی ندارند. همچنین آوردن ریتم و آهنگ در کنار سبک جدید مخاطب را ناخودآگاه به این سمت می‌برد که این گزینه را قبول نکند چون کلمه آهنگ با مراسم عزاداری ما منافات دارد.
وی افزود: ضمنا آهنگ و ریتم در سبک‌های سنتی ما هم وجود دارد و اساسا مراسم‌های قدیمی‌تر هم از منظر جلوه‌های بصری مراسم و همچنین شکل عزاداری و ریتم‌های مداحی فرم‌های خود را داشته و دارد. بنابراین در چنین مواردی اگر قرار سوال طرح شود باید با مصداق باشد، شاید مثلا سه مورد نوحه برای پاسخگو بگذاریم و سپس بپرسم شما کدام یک را می‌پذیرد پاسخ روشن‌تری به دست بیاوریم.
رییس پژوهشکده فرهنگ و هنر اسلامی تصریح کرد: در پرسش‌نامه در دخالت دولت در برگزاری مراسم‌ها پرسش شده که یک موضع دوگانه دارد، در این سوال بیان گزینه دولت و مردم کاملا با پاسخ مشخصی روبرو خواهد بود و همه گزینه مردمی را بیان می‌کنند. نقطه‌ی اصلی این سوال مشخص نشده و باید موارد مشخص را اعلام کنیم و سپس دیدگاه مردم را بخواهیم، برای نمونه با مصداق می‌توان سوال کرد و گفت با سیاه پوش‌کردن شهر توسط شهرداری‌ها موافق هستید یا خیر، یا به نظر شما اعزام مبلغ به شهرها و روستاها خوب است یا خیر.
صفارهرندی اضافه کرد: در جامعه آماری این پیمایش فقط مذهب شیعه مدنظر قرار گرفته است، این در حالی است که مذهب سنی و اقلیت‌های دینی دیگر هم نسبت به محرم یک واکنش‌هایی دارند که می‌تواند مهم باشد.
وی تاکید کرد: در اکثر پیمایش‌های یک دهه قبل شاهد هستیم که یک رابطه معنادار و مشخص بین پایگاه اجتماعی به معنای شهرنشینی، درآمد و تحصیلات با نگرش و رفتار دینی وجود دارد. در این پیمایش هم باید این ارتباط پایگاه اجتماعی با رویکرد دینی مردم دیده می‌شد.
گفتنی است، این پیمایش با همکاری «ایسپا» و مرکز رصد «بینا» سازمان تبلیغات اسلامی تهیه شده است.
