به گزارش ایران اکونومیست، دولت با اجرای طرح هوشمندسازی یارانه آرد و اجرای حاکمیت داده‌ها، در نظر دارد، بدون سیاست قیمتی و گران کردن نان، از طریق نظارت مردمی، سر و سامانی به آرد یارانه‌ای بدهد.
رئیس جمهور تاکید دارد که قیمت نان برای مردم افزایش پیدا نکند، اما هوشمندسازی ماموریت دارد که این طرح با نظارت مردمی موفق شود و میزان انحراف آرد از شبکه تولید و توزیع نان به حداقل ممکن کاهش پیدا کند.
در حال حاضر فاصله قیمت تمام شده آرد با نرخی که تحت عنوان آرد یارانه‌ای به نانوا تحویل می‌شود 16 برابر است و اگر نظارت نباشد، احتمال انحراف آرد یارانه‌ای به خارج از چرخه خوراکی مردم وجود دارد؛ گرچه طرح فاز اول هوشمند سازی یارانه آرد از 1.5 ماه قبل شروع شده، برای بلوغ این طرح حداقل 5 ماه زمان لازم است.
در راستای بررسی ابعاد بیشتر این موضوع، از محمد جلال، مشاور وزیر امور اقتصادی و دارایی در امور هوشمندسازی یارانه آرد، خواستیم گفت‌وگویی در ایران اکونومیست با ما در این‌باره داشته باشد؛ در ادامه مشروح گفت‌‌و‌گو را می‌خوانید.
* اتصال 95 درصد نانوائی‌ها به کارتخوان هوشمند در 100 روز
فارس: چه شرایطی موجب شد که طرح هوشمندسازی یارانه آرد در کشور اجرا شود؟
جلال: ابتدای سال گذشته وقتی قرار شد در موضوع ارز ترجیحی تصمیم‌گیری شود، دو کالای نان و دارو به دستور رئیس جمهور از حذف ارز ترجیحی و حذف یارانه متمایز شدند؛ در این زمینه الگویی طراحی شد که یارانه نان و دارو به گونه‌ای ادامه یابد که انحراف و هدر رفت یارانه در این دو کالا به حداقل برسد.
محمد جلال
نان آخرین پایگاه معیشتی مردم است و نباید درباره یارانه نان مانند سایر کالاها تصمیم‌گیری می‌شد، بنابراین دولت تصمیم گرفت که با هوشمندسازی و «حکمرانی داده محور»، انحراف و هدررفت در یارانه آرد و نان را مدیریت کند؛ معنی این تصمیم این بود که سختی کار در سمت دولت باشد و تنشی به مردم نرسد. برای مدیریت کالای یارانه‌ای که از محل بودجه عمومی تأمین می‌شود، برای اولین بار قرار شد در یک کالای یارانه‌ای (نان) بدون ایجاد محدودیت و سهمیه بندی برای مردم و بدون آزادسازی قیمت، جلوی هدر رفت یارانه گرفته شود، بنابراین زنجیره داده‌ها از اردیبهشت سال 1401 به تدریج تکمیل شد و حتی دولت تصمیم گرفت نه فقط آزادسازی قیمت نان اتفاق نیفتند، بلکه حتی افزایش معمول قیمت نان به اندازه تورم هم نداشته باشیم و دولت جبران هزینه برای نانوایان را برعهده بگیرد؛ پرداخت کمک هزینه ۱۵ درصدی به نانوایان از اردیبهشت ماه سال گذشته در همین راستا بود.
به این ترتیب با اجرای فاز اول طرح و طی ۱۰۰ روز ۹۵ درصد نانوایی‌های کشور به کارتخوان مجهز شدند، همراهی نانوایی‌ها با طرح هوشمندسازی مناسب بود، زیرساخت بانک عامل هم فراهم شد و مهاجرت تراکنش‌های بانکی از کارتخوانهای معمولی به کارتخوان هوشمند صورت گرفت و بعد از 4 تا 5 ماه از استقرار کارتخوان هوشمند تعداد تراکنش‌ها در خریدهای الکترونیک نسبت به قبل از اجرای طرح 50 درصد اضافه شد در حالی که مبلغ تراکنش‌ها 35 درصد کاهش پیدا کرد، یعنی پالایش تراکنش‌ها صورت گرفت. البته در کارتخوانهای سنتی براورد کردن مبلغ فروش‌نان مقدور نبود و فقط تعداد تراکنش قابل مشاهده بود. افزایش مبلغ تراکنش‌ها یک بخش به خاطر کرونا بود که مردم به جای پرداخت پول نقد با کارتخوان پرداخت می‌کردند.
فارس: با توجه به عدم افزایش قیمت نان، اقتصاد واحد نانوایی چگونه جبران شد؟
جلال: همان طور که اشاره کردم، ما در ابتدای طرح 15 درصد عملکرد هر روز نانوا را به عنوان کمک هزینه به نانوا پرداخت می‌کردیم که این مبلغ در شروع فاز دوم به ۳۰ درصد افزایش یافت. وقتی طرح به یک بلوغ و یک فراگیری رسید، مرحله جدید فاز دوم هوشمندسازی از 25 آذر 1401 در استان قزوین آغاز شد و در بقیه استان‌ها از 25 بهمن تا 25 اسفند 1401 کلید خورد.
گام اول در فاز دوم، افزایش کمک هزینه بود. گام بعدی که بهمن و اسفند کلید خورد، شناورسازی سهمیه آرد نانوایی‌ها بود. در ساختار سنتی قبلی، سهمیه آرد به صورت ثابت به نانوا اختصاص می‌یافت و تلاش نانوایی‌ها برای گرفتن سهمیه آرد بود. بین نرخ آرد آزاد و سهمیه‌ای تفاوت معناداری وجود داشت و در ساختار قبلی تولید داده‌های آماری وجود نداشت و تعداد نان تولید شده از آرد سهمیه قابل ارزیابی نبود، اما در شناورسازی سهمیه، این گونه است که هر نانوا هر میزان نان تولید کند و به مردم بفروشد، برای دوره بعدی، به همان میزان بعلاوه درصدی بیشتر به او آرد یارانه ای داده می شود. پنج ماه زمان می‌برد تا شناورسازی سهمیه بالغ شود. دولت علاقه دارد طرح هوشمندسازی یارانه آرد و نان به طور کامل به انجام برسد و جلوی هدررفت آرد یارانه‌ای گرفته شود. تا قبل از شروع طرح هوشمندسازی و قبل از شروع فاز دوم که فاز اصلی طرح است، صف‌های طولانی و نارضایتی مردم وجود داشت، چون دلیل اقتصادی بود و فاصله آرد یارانه‌ای و آرد آزاد 16 برابر بود در حالی که این فاصله در سال 1400 حدود چهار برابر بود. پس انگیزه برای آزادفروشی آرد یارانه ای وجود داشت و ساعات کار برخی نانوایی‌ها کمتر بود؛ به همین دلیل باعث ایجاد صف‌های نامتعارف جلوی نانوایی‌ها شده بود.
* اعلام دستاوردهای هوشمندسازی آرد بعد از بلوغ طرح
برای اعلام دستاورد اصلی طرح یعنی میزان کاهش هدررفت آرد یارانه ای باید صبر کنیم تا فاز دوم به نقطه بلوغش برسد، اما دستاوردهای نیابتی طرح هم اکنون قابل مشاهده شده است؛ از جمله این دستاوردهای نیابتی این است که صف‌های غیر متعارف در مقابل نانوایی‌ها کاهش یافته یا برچیده شده است. دستاورد نیابتی دوم، افزایش قیمت آرد در بازار دلالی است؛ چون خروج آرد یارانه‌ای از شبکه تولید نان کاهش یافته است، قیمت آرد در بازار دلالی بالا رفته است. دستاورد نیابتی سوم هم افزایش قیمت نان خشک برای مصارف دامداری است و دستاورد نیابتی چهارم، کاهش قیمت مجوزهای میلیاردی نانوایی است که قبلا به خاطر رانت و آرد سهمیه‌ای، قیمت این مجوزها میلیاردی بود.
* جزئیات حمایت از اقتصاد نانوایی‌ها بدون گران کردن نان/ افزایش قیمت خرید تضمینی گندم نان را گران نمی‌کند
فارس: یکی از رؤسای اتحادیه نانوایی‌ها ادعا کرده که با افزایش قیمت تضمینی گندم، نانوایی‌ها مجبور می‌شوند، قیمت نان را بالا ببرند، آیا این گونه است؟
جلال: هر سال قیمت تضمینی گندم توسط دولت بالا می‌رود، اما قیمت نان به همان نسبت افزایش نمی‌یابد، چون موضوع نان ردیف بودجه مستقلی دارد و هر سال به این بودجه اضافه می‌شود و گرچه نرخ تضمینی گندم افزایش می‌یابد، اما ارتباطی با قیمت نان ندارد. سال گذشته افزایش قیمت نان به صورت رسمی نداشتیم، در سال جاری هم جلساتی وجود داشته است، اما هنوز مطلبی درباره افزایش قیمت نان مطرح نشده و تصمیمی گرفته نشده است. آنچه برای دولت مهم است و دغدغه ما هم همین است حمایت از اقتصاد نانوایی هاست. اقتصاد نانوایی را با روشهای دیگری هم می‌توان بهبود بخشید؛ مخاطب نان مردم هستند و دولت می‌خواهد از اقتصاد نانوا حمایت کند. یکی از این روش‌ها اصلاح نرخ بود که سال‌های قبل انجام می‌شد، اما به جز بحث نرخ مدیریت داده‌ها در سیستم توزیع آرد و نان است. در عین اینکه اصلاح نرخ به شکل تدریجی می‌تواند مؤثر باشد، اما فعلاً الگوی ما در هوشمندسازی یارانه آرد و نان، الگوی غیر قیمتی است. در آخر سال گذشته میزان کمک هزینه برای نانوا از 15 درصد به 30 درصد افزایش یافت. برای جبران اقتصاد نانوا از الگوی غیر قیمتی استفاده می‌کنیم و تأکید بر این است که قیمت نان برای مردم و مصرف‌کننده تغییر پیدا نکند.
فارس: در حال حاضر فاصله قیمت آرد یارانه‌ای و آزاد چقدر است؟
جلال: فاصله قیمتی که همان نرخ مبنای آرد سایر مصارف است، سال قبل به 16 هزار تومان رسید، چون قیمت آرد یارانه‌ای که به نانوا داده می‌شد حدود یک‌هزار تومان است و قیمت آرد آزاد 16 برابر یعنی 16 هزار تومان است، برای برآورد اثربخشی طرح، هنوز زمان برای قضاوت زود است، چون بخش فراگیری آن از یکی دو ماه قبل آغاز شده است و فاصله بین سهمیه ثابت و سهمیه شناور آرد باید شکل بگیرد و یکی دو ماه آینده می‌توانیم اعداد را مشخص کنیم و میزان جلوگیری از انحراف در مصرف آرد یارانه ای را برآورد کنیم.
* کاهش 70 درصدی قیمت مجوزهای نانوایی در بازار آزاد
یکی از روشهای نظارت بر فرایند هوشمندسازی شاخص‌های نیابتی براساس مشاهدات مردم است. یکی از این علائم افزایش قیمت آرد در خارج شبکه توزیع دولتی است که تا دو برابر کاهش قیمت داشته است و همچنین قیمت مجوز نانوایی که به خاطر رانت آرد یارانه‌ای به صورت میلیاردی قیمت داشت، الان تا 70 درصد کاهش قیمت پیدا کرده است.
فارس: مرحله دوم طرح هوشمندسازی یارانه آرد چگونه اجرا می‌شود؟
جلال: در ادامه فاز دوم، به زودی اپلیکیشن (برنامه موبایلی) را به مردم معرفی می‌کنیم تا مردم بتوانند درباره عملکرد نانوایی‌ها نظر بدهند. چون در رصد تراکنش، نمی‌توانیم عملکرد نانوا در کیفیت پخت نان را ارزیابی کنیم، اما مردم به راحتی می‌توانند بر اساس تجربه خرید از نانوایی، درباره کیفیت آن نانوایی نظر بدهند. با نظرسنجی از مردم مسئله کیفیت نان، بهداشت نان، رعایت حق مردم، کم‌فروشی و یا رعایت احترام به مشتری از سوی نانوا با نظارت مردمی قابل پیگیری است. زیرساخت‌های عمومی در قالب یک برنامک طراحی شده است و به زودی توسعه پیدا می‌کند که این برنامک تا پایان اردیبهشت 1402 رونمایی می‌شود که وقتی مردم نان خریدند، در همان لحظه از طریق گوشی تلفن همراه خود می‌توانند سابقه خریدهای خود را مشاهده کنند و درباره عملکرد نانوا نظر بدهند. اگر نانوایی اقدام به گران‌فروشی کرده یا کم‌فروشی کرده است، فرد می‌تواند صورت تراکنش‌های خود را ببیند و امکان ارزیابی رفتار نانوا هم فراهم است.
در این برنامک سوابق هر فرد در خرید نان از ابتدای شروع طرح هوشمندسازی تا امروز وجود دارد. در حال حاضر مردم روزانه 10 تا 11 میلیون تراکنش در کارتخوانهای هوشمند انجام می‌دهند؛ بنابراین مشارکت مردم در ارزیابی عملکرد نانوایان کاملاً قابل اتکا خواهد بود و می‌توان رفتار نانوایی‌ها را براساس نظر مردم تحلیل کرد و این نظرات در پرداخت کمک هزینه به نانوایان موثر خواهند بود.در سامانه هوشمند هیچ سلیقه و تحلیل انسانی دخیل نیست و خطای محاسباتی هم ندارد.
میزان مشارکت مردم باید به عدد قابل اعتنا برسد و نظر مردم مبنای تحلیل سامانه‌ای باشد. مشارکت مردم در این طرح موجب می‌شود خلاء بازرسی‌های حضوری هم برطرف شود.
منطق نظارت مردمی و فراگیر این است که بدون هزینه و با رأی مردم باشد و مسئله کیفیت نان را هم مدیریت کنیم. در حال حاضر آزادسازی نرخ نان و یا حذف یارانه در دستور کار نیست چون مسئله نان یک مسئله اجتماعی است. سال قبل دولت 120 هزار میلیارد تومان یارانه برای نان پرداخت کرد؛ اگر قرار باشد میزان یارانه کاهش پیدا کند و پول به مردم بدهد، یعنی دولت از خود رفع مسئولیت کرده و راه ساده را انتخاب کرده است، اما این کار را اتجام نمی‌دهد و تاکید دارد یارانه نان ادامه پیدا کند.
* نگه داشتن و ادامه یارانه نان کار صحیحی است
فارس: به نظر شما آیا یارانه نان هم مثل یارانه سوخت و بنزین است؟ این سؤال را از آن منظر می‌پرسم که عده‌ای می‌گویند بهتر بود دولت همزمان با اصلاح ارز ترجحی، یارانه نان را هم حذف می‌کرد و به جای آن یارانه نقدی می‌داد؛ آیا این نظر منطقی است؟
جلال: مسئله نان با بنزین فرق دارد. کسی که چندین ماشین دارد، از یارانه بنزینی بیشتری استفاده می‌کند، اما نان ارزان را کسانی بیشتر مصرف می‌کنند که تمکن مالی پایین‌تری دارند. نگه داشتن و ادامه یارانه نان کار صحیحی است، به شرط اینکه جلوی هدر رفت آرد یارانه‌ای گرفته شود و یارانه نان به هدف خود یعنی یک جامعه 90 میلیون نفری اصابت کند. استان‌هایی که تمکن کمتری دارند، نان بیشتری مصرف می‌کنند. سؤال این است که مسئله اصابت را چگونه سنجیدیم، براساس زیرساخت کارتخوان هوشمند و فاصله و زمان شروع و تنوع کارتخوانها انجام شد. اگر فرد با یک کارت خریدهای بزرگی انجام دهد، نشان می‌دهد، برای مصارف غیرمجاز است و ما تراکنش‌های واقعی مردم را شناسایی می‌کنیم و برای کسب و کارهای بزرگ که مصرف نان زیادی دارند با ثبت مشخصات زیرساختی شده که با گزینه کسب و کارها که روی کارتخوانها وجود دارد، نان مورد نیازشان را خریداری کنند. در حال حاضر در همه شهرستان‌ها فرمانداران و مدیران استانی امکان مشاهده لحظه‌ای عملکرد نانواها را دارند و بر داده‌های آنها می‌توانند نظارت کنند. روزانه بین 11 تا 12 میلیون تراکنش خرید نان در حال تولید است.
فارس: دسترسی به آمار نان برای تا چه سطحی از مدیران استانی است؟
جلال: این آمار برای استاندار، معاون استاندار و فرمانداران ارائه می‌شود. براساس این آمار بین 400 تا 450 هزار ساعت کاری در روز ساعت مفید فعالیت نانوایی‌ها در کشور است؛ در حالیکه این رقم قبلاً 370 هزار ساعت بوده است. ساعت شروع تراکنش‌های کارتخوانهای هوشمند نان و ساعت پایان آن مشخص است و آمارها براساس تک مضراب یا تک مشاهده نیست، بلکه تراکنش‌های زیادی وجود دارد. اگر در یک مسیر ییلاقی در یک زمانی تردد مردم زیاد شود، ممکن است صف‌هایی در جلوی نانوایی شکل گیرد، اما در شناورسازی سهمیه آرد که از یک و نیم ماه قبل آغاز شده، اولین اثر آن افزایش ساعت کاری نانوایی‌ها است. در حال حاضر میانگین ساعت کار مفید هر نانوا 5 ساعت است، در حالی که در تحلیل فعالیت یک کارگر نانوایی هشت ساعت برای نیروی کار حساب می‌شود.
* نانواهای درستکار سهمیه آرد بیشتری می‌گیرند
نانواهاییِ درستکار می‌توانند از این فرصت استفاده کنند و ارتقا یابند و با پخت نان بیشتر، آرد یارانه و کمک هزینه بیشتری دریافت کنند؛ 2 درصد نان کشور از طریق فانتزی و صنعتی و 92 تا 93 درصد به شکل نانوایی‌های سنتی تولید می‌شود. بین 5 تا 6 درصد در قالب آرد خام برای روستاییان و عشایر و 2 درصد هم مربوط به نان با قیمت تمام شده آرد عرضه می‌شود.
* بررسی طرح فروش وزنی نان
فارس: طرح فروش وزنی نان به کجا رسید؟
جلال: طرح فروش وزنی نان ایده بدی نیست، در گذشته در برخی از استان‌ها مطرح شده است، اما زیرساخت آن فراهم نیست و مانند این است که یک ماشین خوب وارد جاده خراب کنیم که از بین می‌رود؛ باید زیرساخت فراهم شود. برخی نانوایی‌ها در فروش وزنی به سمت ارائه نان خمیر به مردم می‌روند. در همه جای دنیا نان به صورت وزنی به فروش می‌رسد، چون نان در واحدهای صنعتی بزرگ تولید می‌شود و در یک شبکه گسترده بین مغازه‌ها توزیع می‌شود. یکی از آثار هوشمندسازی آرد، حرکت به سمت کیفیت نان است، می‌خواهیم ناهنجاری‌های کیفی، کم‌فروشی، یا فروش اجباری، گران‌فروشی نان کم شود و پخت نان براساس کیفیت باشد. براین اساس برنامک ویژه‌ای تا آخر اردیبهشت‌ماه معرفی می‌شود. اگر از حدود 11 میلیون تراکنش روزانه یک میلیون نظر مردمی هم دریافت شود، رقم قابل توجهی برای ارزیابی عملکرد نانواها به شمار می‌رود. تخصیص آرد برمبنای عملکرد است. ارزیابی نانوا به وسیله مردم انجام می‌شود. ترمیم اقتصاد نانوا در دستور کار قرار دارد و تأکید بر الگوی غیر قیمتی در نان می‌شود.
* مسائلی نظیر فروش نان نذری یا نان سازمانی در طرح لحاظ شده است
دولت محدودیتی برای میزان خرید و فروش نان ندارد. مسائلی مثل فروش نان نذری یا افرادی که کارت بانکی ندارند و پول نقد می‌پردازند یا فروش نان به کسب و کارها و نهادها همگی روی کارتخوانهای هوشمندی که در نانوایی ها فعال است، تعبیه شده است؛ کافی است متولی کسب و کار مانند رستوران یکبار اطلاعات خود را ثبت کند در آن صورت خرید آن کسب و کار به عنوان خرید متعارف شناخته می‌شود و مردم هم می‌توانند نان نذری خریداری کنند و هدف ما اعتماد به رفتار نانوا است.
فارس: میزان خروج آرد از چرخه یارانه‌ای چقدر بوده است؟
جلال: قبلاً بین 20 تا 25 درصد هدررفت آرد یا خروج از چرخه وجود داشت و در حال حاضر کاهش یافته است، اما باید از مرحله دوم اجرای طرح چند ماه بگذرد تا بتوانیم آمار دقیق‌تری ارائه کنیم.
فارس: با تشکر از شما بابت وقتی که برای این مصاحبه اختصاص دادید.
جلال: من هم از شما بابت پیگیری این موضوع تشکر می‌کنم.
پایان پیام/
