علی اکبر دهخدا چهره ای آشنا برای اهالی شعر و ادب پارسی است. این ادیب و لغت شناس، سیاستمدار و نماینده چند دوره مجلس شورای ملی بود که نقش بسزایی در تکوین افکار عمومی زمان خود داشت و در انتشار روزنامه صور اسرافیل نقش داشت.
امثال حکم و لغت نامه از تألیفات بزرگ علی اکبر دهخدا هستند که تعالی بخشیدن به مخاطبان را به اثبات رساندند.
علی اکبر دهخدا معروف به علامه دهخدا در سال 1257 خورشیدی در تهران چشم به جهان گشود. مادر ایشان به منظور کسب علم او را به نزد استادانی چون مرحوم "حاج شیخ هادی مجتهد نجم آبادی" و"شیخ غلامحسین بروجردی" روانه کرد و او علوم قدیمه را از صرف تا کلام در نزد این دو استاد به مدت ده سال آموخت.
بعد از چند سال که مدرسه سیاسی در تهران به همت "میرزا حسن مشیر الملک" (مشیر الدوله بعدی) در سال 1317 تأسیس شد، دهخدا در آن مدرسه به تحصیل پرداخت و در کنار زبان فرانسه دانش های نوین مانند حقوق، حقوق بین الملل، جنگ و دیپلماسی، حقوق بین المل خصوصی، تاریخ و اقتصاد را آموخت. علامه دهخدا در علم ادبیات بسیار توانمند بود، آن چنان که معلم فارسی مدرسه سیاسی گاه تدریس ادبیات را به عهده او می گذاشت.
غالب فارغ التحصیلان مدرسه سیاسی به استخدام وزارت خارجه در می آمدند و به ماموریت های سیاسی در خارج و عضویت در سفارت خانه و کنسولگری های ایران منصوب می شدند، میرزا علی اکبر خان قزوینی هم در وزارت خارجه استخدام شد.
پس از چندی دهخدا همراه با معاون الدوله غفاری به اروپا رفت و در اروپا دانش خویش را در زبان فرانسه تکمیل کرد و با اندوخته های ارزنده به ایران بازگشت.
دهخدا پس از بازگشت به ایران که هم زمان با مشروطیت بود با سمت معاونت راجعه شوسه خراسان مشغول به کار شد و پس از حدود شش ماه کار با عنوان نویسنده و سردبیر با همکاری مرحوم جهانگیرخان و مرحوم قاسم خان، روزنامه معروف صور اسرافیل را منتشر کرد.
همزمان با آغاز مشروطیت، ستون طنز چرند و پرند به قلم دهخدا و با امضای دخو، خرمگس، سگ حسن دله، غلام گدا، اسیرالجوال، دخو علی شاه، روزنامه چی، خادم الفقرا، دخو علی، نخود همه آش در این روزنامه نوشته می شد.
دهخدا یکی از بنیانگذاران طنز در ایران است. سبک نگارش جدید این ستون در عالم روزنامه نگاری و نثر معاصر فارسی مکتب نوینی را پدیدآورد. دهخدا با قلم طنز مفاسد اجتماعی و سیاسی آن روزگار را در روزنامه منتشر می کرد.
او با نوشتن چرند و پرند، نخستین پایه گذار ساده نویسی در ادبیات ایران به شمار می رود، کار او بعدها به وسیله "سید محمدعلی جمال زاده" در یکی بود یکی نبود و "صادق هدایت" در مجموعه داستان های کوتاهش به کمال رسید.
مقالات دهخدا محمدعلی شاه قاجار و دستگاه او را به ستوه درآورد و آنان ابتدا با دادن پول خواستند او را وادار به سکوت کنند و چون نتوانستند نقشه از میان برداشتن او را کشیدند اما موفق نشدند. روزنامه صوراسرافیل تا روز قبل از قتل میرزا جهانگیرخان دایر بود و به توپ بسته شدن مجلس دایر بود و منتشر می شد.
پس از درگذشت مظفرالدین شاه و روی کار آمدن محمدعلی میرزا و مخالفت وی با مشروطیت و آزادیخواهان، مجلس به دستور او به توپ بسته شد و جمعی از آزادیخواهان از جمله دهخدا تبعید و دستگیر شدند و به پاریس تبعید شدند.
دهخدا در آنجا و سپس در سوئیس روزنامه صوراسرافیل را دوباره منتشر نمود اما به دلیل مشکلات این روزنامه فقط سه شماره انتشار یافت. در همین ایام دهخدا شعر معروف "یاد آر زشمع مرده یاد آر" را به یاد دوست شهیدش میرزا جهانگیرخان سرود. پس از تبعید محمدعلی میرزا، دهخدا به ایران آمد و به عنوان نماینده به مجلس شورای ملی راه یافت.
دهخدا در فاصله ورود به تهران تا آغاز جنگ جهانی اول در کنار نمایندگی به تحریر مقالات سیاسی و انتقادی مشغول بود. اما با آغاز جنگ جهانی مجلس نزدیک به سه سال تعطیل شد و به علت ضعف دولت اشغالگران روسی و انگلیسی از هر سو وارد ایران شدند، به همین خاطر دهخدا به یکی از روستاهای چهارمحال و بختیاری ایران رفت.
این دوره را می توان یکی از تاثیرگذارترین نقاط زندگی دهخدا دانست زیرا دهخدا در آن زمان مجالی پدید آورد تا طرح اولیه فرهنگ بزرگ خود را بریزد و نخستین مواد لغت نامه را در همان جا گردآورد.
پس از پایان جنگ دهخدا به تهران بازگشت و از امور سیاسی کناره گرفت و به کارهای علمی و فرهنگی مشغول شد و تا پایان عمر به مطالعه و پژوهش ادامه داد و بزرگترین خدمت به زبان فارسی را در این دوران انجام داد.
دهخدا فعالیت سیاسی در دوره پادشاهی رضاخان نداشت و او در این دوره تمام همت بلند خویش را صرف جمع آوری و تدوین لغت نامه نمود. چاپ لغتنامه، نخست در سال 1319 در چاپخانه بانک ملی آغاز شد و یک جلد آن در 486 صفحه به چاپ رسید اما بعد از چندی متوقف شد و سپس لغتنامه توسط مجلس شورای ملی و بعد از رسیدن لغتنامه به دانشگاه تهران، چاپخانه دانشگاه عهده دار چاپ آن شد.
لغتنامه بزرگ دهخدا حاصل بیش از چهل سال زحمات شبانه روزی او می باشد که در بیش از پنجاه جلد به چاپ رسیده است و شامل همه لغات زبان فارسی با معنای دقیق و اشعار و اطلاعاتی درباره آنهاست. این کتاب در بیست و شش هزار و چهار صد و هفتاد و پنج صفحه سه ستونی به قطع رحلی با تعداد شش هزار دوره، امروز در دسترس فارسی زبانان است.
علامه دهخدا هفتم اسفند سال 1334 چشم از جهان فرو بست و به رحمت ایزدی پیوست. جنازه آن مرحوم در ابن بابویه در مقبره خانوادگی مدفون گردید.
اشعار دهخدا را می توان به سه دسته تقسیم کرد، اشعاری که به سبک متقدمان سروده شده، اشعاری که در آنها تجدد ادبی به کار رفته است و اشعار فکاهی است که به زبان عامیانه سروده شده است.
دهخدا اشعارش را در قالبهای معهود مثنوی، غزل، مسمط، قطعه، دوبیتی و رباعی سروده است. وطن پرستی، دادخواهی، رسوا کردن ظالمان و حاکمان نالایق و مبارزه با ریاکاری و دوروییاز مضامین شعر دهخدا هستند.
ای مرغ سحر! چو این شب تار
بگذاشت ز سر سیاه کاری،
وز نفحة روح بخش اسحار
رفت از سر خفتگان خماری،
بگشود گره ز زلف زرتار
محبوبة نیلگون عماری،
یزدان به کمال شد پدیدار
واهریمن زشت خو حصاری،
یادآر ز شمع مرده، یادآر!
ای مونسِ یوسف اندر این بند!
تعبیرِ عیان چو شد تو را خواب،
دل پر ز شعف، لب از شکرخند
محسودِ عدو، به کامِ اصحاب،
رفتی برِ یار و خویش و پیوند
آزادتر از نسیم و مهتاب،
زان کو همه شام با تو یک چند
در آرزوی وصال احباب،
اختر به سحر شمرده، یادآر!
چون باغ شود دوباره خرّم
ای بلبل مستمند مسکین
وز سنبل و سوری و سپرغم
آفاق، نگار خانه ی چین
گل سرخ و به رخ عرق ز شبنم
تو داده ز کف زمام تمکین
ز آن نوگل پیشرس که در غم
ناداده به نار شوق تسکین
از سردی دی فسرده، یاد آر
ای همره تیهِ پور عمران
بگذشت چو این سنین معدود
و آن شاهد نغز بزم عرفان
بنمود چو وعدِ خویش مشهود
وز مذبح زر چو شد به کیوان
هر صبح شمیم عنبر و عود
زان کو به گناهِ قوم نادان
در حسرت روی ارض موعود
بر بادیه جان سپرده، یاد آر
چون گشت ز نو زمانه آباد
ای کودک دوره ی طلائی
وز طاعت بندگان خود شاد
بگرفت ز سر خدا، خدائی
نه رسم ارم، نه اسم شدّاد،
گِل بست زبان ژاژخائی
زان کس که ز نوک تیغ جلاد
مأخوذ به جرم حق ستائی
پیمانه ی وصل خورده یاد آر
