به گزارش خبرنگار فرهنگی ایران اکونومیست، جایزه ادبی جلال آل احمد با تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی در سال 1387 نخستین دوره خود را در سالروز تولد آل‌احمد آغاز کرد. این جایزه بزرگترین، گرانترین و مهمترین جایزه ادبی ایران به شمار می‌رود که با برگزاری آن، بخش ادبی جایزه کتاب سال نیز حذف شد.
همزمان با برگزاری نخستین دوره جایزه، امیدواری بسیاری بین نویسندگان نسبت به این جایزه ایجاد شد، انتظار این بود که برگزاری جایزه‌ای به این وسعت، اتفاق و تنفس تازه‌ای برای ادبیات باشد، بزرگان ادبیات داستانی بیشتر دیده و شناخته شوند، متر و معیار بین‌المللی برای معرفی ادبیات ایران و استاندارد تازه برای خرید کتاب توسط مردم ایجاد کند و کمک شود تا فضای نقد ادبی در جامعه فراگیرتر شود. امیدهایی که بعد از برگزاری 14 دوره از این جایزه چندان بین اهالی ادبیات پرفروغ نیست. با این حال باید پذیرفت که جایزه جلال همچنان بزرگترین و گرانترین جایزه ادبی کشور به شمار می‌رود و حواشی و برگزاری آن برای جامعه ادبی کشور مهم است.
حالا در آستانه اختتامیه پانزدهمین دوره این جایزه به دبیری وجیهه سامانی قرار داریم، داوری‌ها در اغلب گروه‌ها به اتمام رسیده وهفته آینده نامزدهای نهایی این دوره معرفی خواهند شد، ایران اکونومیست، با وجیهه سامانی در این زمینه گفت‌وگو کرده است، سامانی در این گفت‌وگو از رشد کمی در برخی از گروه‌ها سخحن گفت اما به مشکلات در حوزه کیفی به ویژه در بخش داستان کوتاه و نقد ادبی نیز اشاره کرد. به گفته سامانی در بخش رمان و مستندنگاری با رشد کمی و کیفی روبرو بوده‌ایم. گفت‌وگوی با دبیر علمی پانزدهمین دوره جایزه جلال به این قرار است:
*: خانم سامانی چه تعداد کتاب در دوره پانزدهم ارزیابی شد و از این میان سهم هر یک از گروه‌ها چند عنوان بود؟
در بخش رمان و داستان بلند 1508 اثر، در بخش داستان کوتاه 401 اثر، در بخش مستندنگاری 690 اثر و در بخش نقد ادبی 77 اثر طی دو مرحله ارزیابی و بررسی شدند.
بخش رمان با چهار نامزد، بخش داستان کوتاه با سه نامزد، بخش مستندنگاری با 5 نامزد و بخش نقد ادبی با سه نامزد به مرحله نهایی رسیدند.
رشد 175 درصدی در نقد ادبی
*: در بخش نقد ادبی با آثار قابل توجهی به لحاظ کمی روبرو بودیم، این افزایش و ارتقای کمی در بخش کیفی نیز قابل روئیت بود؟ در این زمینه با چه کاستی‌هایی مواجه بودیم؟
در بخش نقد ادبی با رشد 175 درصدی مواجه شدیم. یعنی تعداد از 28 اثر در دوره چهاردهم، به 77 اثر افزایش پیدا کرده است. این از لحاظ کمیت است.اما از لحاظ کیفیت بخش بزرگی از این آثار شامل پژوهش ادبی می‌شوند که طبعا نمی‌تواند ذیل نقد ادبی بررسی شوند و چون بخش جداگانه‌ای برایش نداریم، لاجرم از گردونه داوری خارج می‌شوند. به غیر از این، به گفته داوران این بخش، آثار از لحاظ کیفی رشد قابل توجهی نداشتند و این توجه بیش از پیش ناشران و نویسندگان این حوزه به مقوله مهم و جدی نقد ادبی را می‌طلبد.
*: بر اساس آنچه که از داوران به شما منتقل شده است،وضعیت آثارمنتشر شده در سال 1400 که در جایزه این دوره بررسی شد، را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
ما سه سال سخت رکود دوران کرونا و تنگناهای اقتصادی را پشت سر گذاشتیم و فراز و فرود حوزه نشر و ادبیات کاملا طبیعی است. چیزی که مشخص است دوره پانزدهم جایزه جلال نسبت به دوره چهاردهم یک رشد 0/74 درصدی را به لحاظ کمیت داشته است. اما به هر حال سختی‌ها و مشکلات این سه سال قطعا روح حساس و طبع نازک‌اندیش نویسندگان حوزه ادبیات را درگیر کرده و روی قلم و کلام شان تاثیر گذاشته است. امیدوارم به زودی از زیر سایه این رکود سنگین بیرون بیاییم.
*: در این دوره با رشد بخش مستندنگاری نیز مواجه بودیم، حوزه‌ای که طی سال‌های اخیر مورد توجه بیشتری قرار گرفته است، آثار این بخش از چه شاخص‌هایی برخوردار بودند؟ آیا در حوزه کیفیت نیز حرفی برای گفتن داشتیم؟
بله. خوشبختانه در این بخش هم به لحاظ کمی و هم کیفی، با آثار خوب و قابل توجهی رو به رو بودیم. آثار خوب و خواندنی قابل توجهی در این حوزه با گستردگی موضوعی نوشته شده است. ما در این بخش به پنج کاندیدای نهایی رسیدیم که هر پنج کاندیدا، آثار خوب و قابل اعتنایی هستند و از تنوع موضوعی خوبی برخوردارند.
کتاب‌ها در بخش داستان کوتاه ضعف‌های محتوایی و ساختاری داشتند
*: فرموده بودید که یک چهارم از آثار بخش داستان کوتاه به مرحله دوم داوری‌ها راه پیدا کردند، این ریزش سه‌چهارم آثاری به چه دلیل بوده؟ آیا به این معناست که در حوزه داستان کوتاه با آثار بی‌کیفیت و زرد مواجه هستیم؟
این که گفته شد یک چهارم آثار به مرحله دوم راه پیدا کردند، اتفاقا نشان‌دهنده حساسیت و دقت نظر بالای داوران این بخش بود. یعنی حدود 100 اثر در مرحله دوم مجدد مورد بررسی و کارشناسی دقیق قرار گرفت. اما به هر حال باید بپذیریم که در تمامی ادوار، جایزه جلال در بخش داستان کوتاه دست چندان پری نداشته و آثار نوشته شده در این حوزه به لحاظ فرم و ساختار، محتوای قابل قبول، و ویژگی‌های شاخص فنی و تکنیکی داستان، دارای ضعف‌های عمده هستند.
4 کاندیدای بخش رمان به ادبیات ملی، بومی و مذهبی توجه داشتند
*: هر ساله با وجود رشد کمی در حوزه رمان داوران جایزه جلال از کیفیت رمان‌های ایرانی انتقاد می‌کنند، رمان‌هایی که اغلب گرته‌برداری از رمان‌های غربی هستند، در این دوره وضعیت چگونه بود؟
در بخش داستان بلند و رمان با رشد 66 درصدی مواجه بودیم. به لحاظ گستردگی و تنوع موضوعی، با رمان‌های خوب و قابل اعتنایی رو به رو بودیم. در این بخش چهار کاندیدای نهایی داریم که هر کدام از منظر و نگاهی به ادبیات ملی، بومی، مذهبی ما ورود پیدا کرده‌اند و موضوعات مهم و قابل توجه و مورد نیاز جامعه را در قالب داستان به رشته تحریر درآورده‌اند.
ارزیابی 630 اثر در بخش ویژه شهید سلیمانی
*: درباره کمیت و کیفیت آثار ارزیابی شده در دو بخش ویژه این دوره شهید حاج قاسم سلیمانی و کرونا و مدافعان سلامت بفرمایید.
در بخش ویژه شهید حاج قاسم سلیمانی در یک بازه سه ساله، قریب 630 اثر چاپ شده است. در بخش کرونا و مدافعان سلامت هم حدود 420 اثر داریم. طبیعی است بعد از حوادثی این چنینی که احساسات عمومی ملی را جریحه‌دار می‌کند یا دامنه آسیب و مصیبتش چنین گسترده می‌شود، آثار ادبی مرتبط با موضوع در یک بازه زمانی نزدیک به واقعه، رشد سریع و تصاعدی داشته باشد.
در این دو حوزه هم کتاب‌هایی داشتیم که صرفاً فقط کتاب سازی بودند و از محتوای غنی و ساختار حرفه‌ای برخوردار نبودند. اما در کنارش با آثار خوب و قابل توجهی هم رو به رو بودیم که به درستی ابعاد مختلف این دو حوزه را مورد بررسی و توجه قرار داده بودند.
*: زمان اختتامیه مشخص شده است؟
همکاران دبیرخانه در تلاش هستند تا ان شاءالله اواخر دی ماه آیین اختتامیه را برگزار کنند.
زنان نویسنده در عرصه مستندنگاری رشد و حضور چشمگیری دارند
* : انتخاب شما در این دوره با توجه به نقش زنان در عرصه ادبیات انقلاباسلامی در سال‌های اخیر انتخاب شایسته‌ای بود، آیا حضور زنان و موضوع زنان و دغدغه‌های آنان در آثاری که در این دوره ارزیابی شدند نیز تاثیر داشت؟, به عبارت دیگر جایگاه نویسندگان زن در کتاب‌های منتشر شده در سال 1400 چگونه جایگاهی بود؟
به نظرم بانوان نویسنده ما پتانسیل و انرژی بیش از این‌ها دارند و هنوز نتوانسته‌اند مخصوصاً در بخش تالیف رمان، به جایگاهی که باید، برسند. در بخش مستندنگاری در یک دهه اخیر قلم و روایت بانوان نویسنده رشد چشمگیری داشته و در این حوزه بسیار قوی ظاهر شده‌اند. آثارشان بعضا قوی‌تر و موفق‌تر بوده و جزو پرفروش‌ترین و پرتیراژترین آثار مستندنگاری قرار گرفته است.اما در بخش داستان و رمان هنوز جای کار بیشتری دارند.
ضعف همه جشنواره‌های ادبی نداشتن پیوست رسانه‌ای است
*: یکی از انتقادات وارده به جایزه جلال در سال‌های اخیر کم‌تاثیری آن بر فضای ادبیات کشور پس از برگزاری جایزه است، در دوره‌هایی تلاش‌هایی شد که دامنه حمایت از برگزار کنندگان ادامه‌دار باشد و دبیران دوره‌ها پیشنهاداتی را در این زمینه دادند، مثل بهره‌مندی از تسهیلات نخبگانی و ... شما برنامه‌ای در این زمینه دارید؟
ضعف عمده همه جشنواره‌ها اعم از دولتی و خصوصی، این است که پیوست رسانه‌ای ندارند یا بسیار ضعیف عمل می‌کنند. فعالیت تمامی جشنواره‌ها تا مرحله رسیدن به روی سن و معرفی برگزیدگان و دادن جوایز است و بعد از آن تقریباً اکثر آثار برگزیده از یاد می‌روند و دبیرخانه جایزه، کار را تا نزدیک به جایزه سال یا دوره بعد تعطیل می‌کند.آثار باید به نحو مطلوبی در رسانه‌ها برای مردم تبیین شوند و برنامه‌های مختلفی در جهت معرفی و تبلیغ شان برگزار شود، مثل جلسات نقد و بررسی، تبلیغات رسانه‌ای شهری، استفاده از ظرفیت رسانه ملی، پخش مناسب و گسترده آثار در تمام مناطق کشور و اختصاص فضای مربوط به این دسته کتاب‌ها در کتابفروشی‌ها همراه با پوستر معرفی کتاب یا راهنمایی کارشناس فروش کتاب و...در مورد این دوره فعلا تمام تمرکز و انرژی بنده روی برگزاری درست و موفق جایزه است که حقیقتا کار سخت و سنگینی است.
از طرفی گمان می‌کنم ورود به این مباحث در حوزه اختیارات دبیر علمی که مهمان دوره‌ای جایزه است، نباشد و دبیرخانه حتماً تمهیداتی در این زمینه اندیشیده است.
با اعمال نظر خاصی در این دوره جایزه جلال روبرو نبودیم
*: چند سال پیش شما در دبیری یکی از جایزه‌های ادبی کشور به صورت غیرمستقیم از فشاری که بر شما به عنوان دبیر وارد بود، سخن گفتید،در این دوره وضعیت چگونه بود؟ آیا در انتخاب و داوری آثار تنوع سلایق و... حاکم بود؟
در جریان برگزاری آن جایزه، برخی از ناشران یا نویسندگانی که به نوعی در حلقه دوستان و رفقای ما قرار داشتند، توقع توجه مخصوص و اعمال نظر و انتخاب کارهای شان را داشتند. که خوب طبعاً به در بسته خوردند. چون در یک فرایند داوری عادلانه و سالم، اصل بر شایستگی و صلاحیت اثر است، نه نام و عنوان نویسنده و ناشر.
در جایزه جلال هم بنده به عنوان دبیر علمی و هم داوران محترم همه بخش‌های اصلی و جنبی جشنواره، بدون کوچکترین اعمال نظر و فشاری، صرفاً براساس چهارچوب‌های کلی و قوانین درج شده در اساسنامه جایزه حرکت کردیم و با اعمال نظر خاصی مواجه نبودیم.
