دکتر سید احمد فاضل‌زاده در گفت‌وگو با ایران اکونومیست، در مورد فهرست‌های متنوع «پژوهشگران پر استناد»، گفت: فهرست‌های پژوهشگران پر استناد شاخص‌ها و حد آستانه‌ای مختلفی دارند و بر اساس روش‌شناسی‌های متفاوت، پژوهشگران برتر را در بازه‌های آماری یک صدم درصد، یک‌دهم درصد، یک درصد و دو درصد در حوزه‌های موضوعی مختلف شناسایی و معرفی می‌کنند.
وی خاطر نشان کرد: مؤسسات و پایگاه‌های مختلفی این آمار را جمع‌آوری، دسته‌بندی و اعلام می‌کنند و به همین خاطر معیارهای انتخاب پژوهشگران نیز متفاوت است.
رییس مؤسسه استنادی و پایش علم و فناوری جهان اسلام (ISC) در مورد فهرست پژوهشگران یک درصد برتر، توضیح داد: برای مثال در مورد پژوهشگران یک درصد برتر، داده‌های پایگاه شاخص‌های اساسی علم (ESI) که زیر مجموعه کلاریویت آنالیتیکس است، به صورت دوماهانه ارائه می‌شود. ما در مؤسسه ISC هر دوماه، این داده‌ها را تحلیل می‌کنیم و پژوهشگرانی که آدرس ایران را دارند، استخراج می‌کنیم. نهایتاً در یک بازه ۱۰ ساله این اعداد و استنادات در ۲۲ حوزه موضوعی جمع‌بندی می‌شود.
وی درباره فهرست HCR (Highly Cited Researchers) یا پژوهشگران پراستناد برتر توضیح داد: فهرست HCR که ما به آن پژوهشگران یک‌دهم درصد می‌گوییم، یک در هزار پژوهشگران به نسبت جمعیت کل پژوهشگران انتخاب می‌شوند. در مورد این فهرست می‌توان گفت که دقت آن بالاتر و بازه آماری آن فشرده‌تر است. ما در یک سال اخیر ۱۴ نفر پژوهشگر از جمهوری اسلامی ایران در این لیست داشتیم.
فاضل‌زاده در مورد پژوهشگران دو درصد که به «فهرست استنفورد» معروف است، توضیح داد: پژوهشگران دو درصد را محققان علم‌سنجی دانشگاه استنفورد با استفاده از داده‌های پایگاه اسکوپوس استخراج می‌کند.
وی اظهار کرد: فهرست دیگری نیز به نام «طلایه‌داران» (Clarivate Citation Laureates) وجود دارد که یک فهرست خاص است و افرادی که دارای جایزه‌های معتبر مانند نوبل و ... هستند را در خود جای می‌دهد که البته ما تاکنون پژوهشگری از ایران در این فهرست نداشتیم. این فهرست محدود به حوزه‌های موضوعی پزشکی، فیزیک، شیمی و اقتصاد است.
رییس ISC تصریح کرد: بنابراین پژوهشگران پر استناد در این چهار بازه تقسیم می‌شوند. پس این آمارهایی که درباره پژوهشگران پر استناد بیرون می‌آید، درصد جامعه آن‌ها متفاوت است. بر اساس آخرین آمار، ما در ایران در فهرست پژوهشگران یک‌دهم درصد ۱۴ نفر، یک درصد ۸۴۱ نفر، دو درصد ۱۹۴۱ نفر پژوهشگر داشتیم.
فاضل‌زاده در پاسخ به سؤال ایران اکونومیست در مورد اعتبار فهرست‌های مختلف پژوهشگران پر استناد، توضیح داد: از نظر شاخص‌های علم‌سنجی، همه این فهرست‌ها معتبر هستند؛ ولی باید توجه داشت که معیارها و وزن هرکدام از آن‌ها متفاوت است. مثلاً پژوهشگران پر استناد دو درصد تعداد کل استنادات، شاخص هرش یا اچ ایندکس و تعداد کل استنادات مقالات تک‌نویسندگی، نویسنده اول و آخر را در یک فرمول جای‌گذاری و آن را استخراج می‌کنند.
پاسخ به شبهه‌های فهرست پژوهشگران یک درصد و دو درصد برتر
وی در پاسخ به اینکه در مورد فهرست‌های پژوهشگران یک درصد و دو درصد برتر، شبهه‌هایی در مورد امکان خطا به دلیل وجود تشابه اسمی و ... وجود دارد، گفت: ما در ISC این پالایش را انجام می‌دهیم و هر گزارشی که می‌آید، وقت خیلی زیادی صرف می‌شود که اسامی تکراری، با آدرس‌های متفاوت و ... بررسی و پایش شوند.
رییس ISC در پاسخ به این شبهه که ISC فقط پژوهشگران یک درصد و دو درصد ایران را پایش می‌کند و به همین خاطر ما چشم‌اندازی از وضعیت جهانی خود نداریم و همین، قابلیت مقایسه با دیگر کشورها را از ما می‌گیرد، گفت: اگرچه آمار تمام کشورها از نظر تعداد دانشمندان در این فرآیند توسط ISC احصا می‌شود، ولی در این بخش ما فقط مشخصات پژوهشگرانی که آدرس مؤسسات و دانشگاه‌های ایران را دارند، استخراج می‌کنیم. هر کشوری نیز برای خودش این کار را انجام می‌دهد. برای مثال ترکیه، ژاپن و ... درمورد دانشگاه‌های کشور خودشان این کار را انجام می‌دهند.
جایگاه ایران از نظر پژوهشگران پر استناد بسیار خوب است
وی در پاسخ به این سؤال که اگر ما بخواهیم برای سیاست‌گذاری یک ابزار خوب داشته باشیم که قابلیت مقایسه با کشورهای دیگر را داشته باشد، باید از فهرست پژوهشگران پراستناد HCR استفاده کنیم؟، گفت: نه، هر ۴ فهرست قابل استفاده هستند. ما در ISC این ماموریت را داریم که در مورد کشورهای جهان اسلام این بررسی را انجام دهیم و در مجموع شرایط جمهوری اسلامی ایران در این زمینه بسیارخوب است.
فاضل‌زاده درباره اینکه آیا ISC پایشی در مورد پژوهشگران یک درصد و دو درصد برتر جهان اسلام انجام داده است یا خیر؟ گفت: نه، برای یک درصد انجام ندادیم. ولی روی شاخص‌های دیگر مثل تولیدات علمی، استنادها و اچ ایندکس کشورهای جهان اسلام انجام و گزارش داده شده است.
وی توضیح داد: انجام چنین کاری برای همه کشورهای جهان اسلام، کار حجیمی است. برای مثال در مورد پژوهشگران یک درصد، فایلی وجود دارد که ۱۰۰ هزار داده دارد. باید این ۱۰۰ هزار تا را بر اساس اسم کشورها استخراج کرده و بعد مقایسه کنیم.
فهرست‌های پژوهشگران پر استناد چه کاربردی دارند؟
فاضل‌زاده در مورد کاربرد فهرست‌های پژوهشگران پر استناد در سیاست‌گذاری علم و فناوری کشور، توضیح داد: آمار جهانی پژوهشگران یک درصد و دو درصد در ۲۲ حوزه موضوعی اعلام می‌شود و ما از روی این اعداد و ارقام، وضعیت هر رشته خودمان را در سطح جهانی مشاهده می‌کنیم. برای مثال ما در فهرست پژوهشگران دو درصد، در حوزه شیمی ۲.۶۲، مهندسی ۲.۴۲ درصد و در پزشکی بالینی ۰.۹۳ درصد از سهم کل دنیا را در اختیار داریم. از این طریق ما می‌توانیم رصد کنیم که از نظر برونداد علمی در چه حوزه‌هایی جایگاه بهتری داریم و در چه حوزه‌هایی بایستی سرمایه‌گذاری بیشتر کنیم.
استاد تمام دانشگاه شیراز ادامه داد: مثلاً ما از نظر پژوهشگران پر استناد یک درصد برتر در حوزه مهندسی جایگاه خیلی خوبی داریم و ۶.۱ درصد سهم از پژوهشگران دنیا را در اختیار داریم. در حالی که ما فقط حدود یک درصد از پژوهشگران پر استناد یک درصد جمعیت دنیا را داریم. از روی این داده‌ها خروجی‌های مختلفی بیرون می‌آید که در چه حوزه‌هایی نقاط قوت داریم و در چه زمینه‌هایی بایستی توسعه علمی و فناوری دهیم.
فهرست پژوهشگران دو درصد برتر مورد تایید است یا خیر؟!
رییس ISC در پاسخ به این سؤال که چرا سال گذشته ISC اعلام کرد که فهرست پژوهشگران دو درصد برتر یا فهرست استنفورد، مورد تایید نیست، ولی امسال این پژوهشگران اعلام شدند؟ توضیح داد: ما با کارشناسی منابع و پایگاه‌های مرتبط در سطح جهانی و همچنین بررسی نقطه‌نظرات دانشگاه‌های کشور، متوجه شدیم که این فهرست معتبر است. لازم به توضیح است که در چند سال اخیر دانشگاه‌های معتبر در سطح جهان نیز هم دانشمندان یک درصد و هم دو درصد خودشان را اعلام می‌کنند. بنابراین از نظر ما این فهرست مشکلی ندارد.
وی ادامه داد: امسال کاری که کردیم، این بود که گزارش‌های تفصیلی در خصوص روش‌شناسی و اسامی پژوهشگران یک دهم، یک و دو درصد را برای دانشگاه‌ها و مؤسسات پژوهشی کشور فرستادیم. در هر گزارش به جزئیات برای هر دانشگاهی اسم پژوهشگر و مجموع استنادات و حوزه موضوعی اطلاعات مربوطه را ارائه داده‌ایم.
فاضل‌زاده در مورد شبهاتی که در مورد این فهرست وجود داشت، گفت: این داده‌ها خام هستند. هر کشوری برای خودش آن‌ها را پایش و تحلیل می‌کند. ما در ISC یک گروه کاری تخصصی داریم که مسئولیتشان همین است که این داده‌ها را پایش و غربال می‌کنند و تشابهات را در می‌آورند. عملاً وظیفه سازمانی ISC همین است و با دقت این کار را انجام می‌دهیم.
هر فهرستی در حد سطح خودش اهمیت دارد
وی در مورد مزایا و معایب تاکید بر روی اعلام تعداد پژوهشگران پر استناد کشور، گفت: وجه مثبت آن، این است که علاوه بر شناسایی محققان برجسته کشور و محل خدمتشان، یک رقابت و طراوت علمی به جامعه علمی و فناوری کشور می‌دهد. این اطلاعات جهت برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری در حوزه علم و فناوری نیز بسیار سودمند و ضروری است. البته هر چیزی در سطح خودش اهمیت دارد و این یک شاخص نسبی است.
فاضل‌زاده اظهار کرد: به هر جهت مثلاً فدراسیون‌های مختلف ورزشی در سطح ملی و بین‌المللی نیز مرتب رتبه‌بندی کشورها و ورزشکاران را در رشته‌های مختلف اعلام می‌کنند. این چه اشکالی دارد؟ ولی باید توجه داشت که در حد ارزش هر کدام از این شاخص‌ها به آن‌ها توجه شود. همان‌گونه که می‌دانیم یکی از مؤلفه‌های قدرت و شاخص توسعه کشورها در سطح جهانی جایگاه علمی و فناوری آن‌ها است. لذا اطلاع رسانی در این زمینه علاوه بر مشخص‌شدن جایگاه کشور برای دانشجویان و اساتید اعتماد به نفس و خودباوری ایجاد می‌کند.
وی خاطر نشان کرد: در هر صورت در موضوع بهره‌وری علمی، باید به دانشگاهی و یا محققی که تعداد مقالات با کیفیت بیشتری تولید می‌کند، توجه بیشتری شود و در قالب بودجه‌های پژوهشی و فناوری امکانات مناسب‌تری در اختیارشان قرار داد.
عربستان از دانشمندان نیابتی استفاده می‌کند
رییس پایگاه ISC در مورد چرایی تفاوت چشم‌گیر پژوهشگران پر استناد ایران و عربستان، توضیح داد: ما بررسی دقیقی در مورد این موضوع انجام دادیم. کشور عربستان با صرف منالع مالی هنگفت، از محققان کشورهای دیگر استفاده می‌کند. یعنی نزدیک به ۸۴ درصد پژوهشگران پر استناد عربستان، ساکن کشورهای چین، اسپانیا، آلمان، هند، آمریکا، سوئیس و ... هستند و تقریباً ۱۷ پژوهشگر با وابستگی سازمانی واقعی عربستان دارند؛ ولی پژوهشگران پر استناد ما ۱۰۰ درصد در دانشگاه‌های کشور به صورت تمام وقت فعالیت دارند.
وی ادامه داد: عربستان با قراردادهایی که با کشورهای دیگر می‌بندد، به نحوی از اعتبار این کشورها نیابتاً استفاده می‌کند و رتبه کشور خودشان را بالا می‌برند.
رئیس ISC در پاسخ به این سوال که آیا این کار می‌تواند در طولانی‌مدت در پیشرفت جامعه علمی‌شان اثرگذار باشد؟ گفت: خیر، ولی حقیقت موضوع این است که این افراد دانشمندان نیابتی هستند.
مشارکت بین‌المللی در مقالات باید متعادل باشد
فاضل‌زاده در پاسخ به سوال ایران اکونومیست که آیا این اولویت برای ما وجود دارد که ما نیز چنین همکاری با پژوهشگران دیگر کشورها انجام دهیم؟ گفت: درصد مشارکت بین‌المللی به خودی خود معیار پسندیده‌ای است و بایستی در محدوده منطقی باشد و محققان و دانشمندان هر کشور سهم اصلی را داشته باشند. ولی اینکه ۸۴ درصد از پژوهشگران پر استناد عربستان، وابستگی سازمانی دومشان عربستان باشد، خارج از چارچوب متعارف است.
وی افزود: البته در عربستان هم محققان برجسته وجود دارد؛ ولی اینطور نیست که ۵ تا ۱۰ برابر ایران باشند و در حالت خوش‌بینانه در حد متوسط منطقه است. در یک مقاله ممکن است اسم ۶ نفر باشد. برای مثال دو نفر آمریکا، سه نفر ترکیه و ... امتیاز این مقاله برای همه این کشورها اثرگذار است. ولی وقتی در ۸۰ درصد از مقالات این‌گونه باشد، این نشان‌دهنده وابستگی شدید علمی آن کشور است و داستان آمار بالای عربستان به این صورت است.
وی خاطر نشان کرد: به نظر من آمار عربستان، در این خصوص قابل اتکا نیست. ما ظرفیت نهفته زیادی در دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌های کشور داریم. فقط کافی است بودجه بهتری در اختیار دانشمندان کشور خودمان قرار گیرد و به آن‌ها توجه بیشتری کرد، در این صورت می‌توان به راحتی فاصله‌مان با کشورهای جهان را کمتر کرد.
رییس پایگاه ISC در مورد سرمایه‌گذاری‌های عربستان و برخی کشورهای منطقه در حوزه علم و فناوری، گفت: این کشورها با صرف بودجه‌های زیاد در حال توسعه زیرساخت‌های علم و فناوری هستند و در این حوزه‌ها سرمایه‌گذاری‌های زیادی انجام می‌دهند. این سرمایه‌گذاری که انجام می‌دهند، کار خوبی است و زیرساخت‌های علم و فناوری کشور خود و منطقه را ارتقاء می‌دهند؛ ولی اینکه با افراد قرارداد ببندند تا آدرس دانشگاه‌های خودشان را در مقالات بیاورند، خارج از عرف استانداردهای پژوهشی است. البته در کل از نظر تولید علم و استنادات، در منطقه و کشورهای اسلامی رقابت اصلی بین ایران و کشور ترکیه است.
