علم، بی‌جنسیت است. این جمله را قبول دارید؟ «نه! چون همه دانشمندان و مخترع‌های مهم و تأثیرگذار در طول تاریخ مرد بودند، حالا به جز ماری کوری»؛ یا «بله! چون دانشمندان زن زیادی می‌شناسم که علم و زندگی امروزمون مدیون اون‌هاست؛ ازجمله ماری کوری» احتمالا تعداد کسانی که نظرشان به جواب دوم نزدیک است، از گروه اول به مراتب کمتر باشد؛ به دلایلش کاری نداریم، ولی به اصلاح و تغییرش، چرا.
به کی بهتر، قدرتمندتر و تأثیرگذارتر است هم کاری نداریم، چون اساسا این خط کشی منطقی و بالغانه نیست، ولی به زنان قدرتمند و تأثیرگذار، چرا. چرا؟ چون لازم است که چهره واقعی علم را بی‌سانسور و روتوش ببینیم و درک درستی از توانایی‌های بشر فارغ از جنسیت، داشته باشیم و دخترها، «چند تا دانشمند زن می‌شناسی که می‌خوای بری سراغ فلان رشته؟» را کمتر بشنوند یا اصلا نشنوند.
از آن جایی که «ماری کوری» از معدود زنان دانشمندی است که می‌شناسیمش، سالروز درگذشت او بهانه‌ای شد برای معرفی چند دانشمندزن تأثیرگذار جهان. البته در این پرونده جا داشت از ریاضی دان بزرگ کشورمان مرحوم مریم میرزاخانی هم یاد کنیم که، چون چند روز دیگر پرونده‌ای درباره ایشان داریم به آن روز موکول شد. خب برویم سراغ زنان دانشمند و ببینیم شما چندتا از این اسم‌ها را شنیده‌اید؟
آدا لاولیس اولین برنامه‌نویس
در چه حوزه‌ای؟ کدنویسی
در سال ۱۸۴۲، «چارلز بابیج» برای سخنرانی درباره «ماشین تحلیلی» به دانشگاه تورین دعوت شد. «بابیجِ» انگلیسی که حالا او را «پدر کامپیوتر» می‌دانیم، کسی است که برای اولین بار طرح مفهومی یک کامپیوتر قابل برنامه‌ریزی را ارائه کرد. متن سخنرانی چارلز را یک ریاضیدان ایتالیایی به زبان فرانسوی نوشته بود.
او شخصی را مأمور کرد که این یادداشت‌ها را از زبان فرانسوی به انگلیسی ترجمه کند. این مترجم کسی نبود جز «آدا لاولیس» که برای این کار ۹ ماه زمان صرف کرد، چون نمی‌توانست به ترجمه اکتفا کند و لازم دید چیز‌هایی هم بر آن نوشته‌ها اضافه شود. متنی که آدا به بابیج تحویل داد، شش قسمت داشت که از A تا G علامت‌گذاری شده بود.
قسمت G که شامل نوشته‌های اضافه بر ترجمه بود، طولانی‌ترین قسمت متن را تشکیل می‌داد. آدا در این قسمت، الگوریتمی برای به کارگیری در «ماشین تحلیلی» نوشته بود که با آن می‌شد «اعداد برنولی» را محاسبه کرد. ماشین بابیج، توانایی انجام محاسبات پیچیده ریاضی را داشت و این گام بزرگی درحوزه علوم کامپیوتر به شمار می‌رفت، اما مقاله آدا بود که دری تازه به این علم بازکرد.
بیشتر بخوانید
او با اضافه کردن مفهومی جدید به ماشین‌های اولیه، نشان داد آنها ظرفیتی بیشتر از محاسبات ریاضی دارند و این اولین قدم در مسیر درک کامپیوتر‌های مدرن، فراتر از ماشین حساب بود. آدا لاولیس با نوشتن آن الگوریتم که قابلیت به کارگیری در یک رایانه مکانیکی اولیه را داشت، اولین برنامه‌نویس کامپیوتری به شمار می‌رود.
او معتقد بود هرچیزی که قابلیت تبدیل شدن به اعداد داشته باشد مانند موسیقی، الفبا و تصاویر، توانایی محاسبه شدن و تغییرکردن توسط کامپیوتر‌ها را دارد و ما امروز می‌دانیم که حق با آدا بود. وزارت دفاع آمریکا به پاس قدردانی از لاولیس، یکی از زبان‌های برنامه‌نویسی‌اش را به اسم او نام گذاری کرده است و جامعه کامپیوتر انگلیس، سال‌هاست جایزه‌ای به نام آدا، به متخصصان این حوزه اهدا می‌کند.
روزالیند فرانکلین کاشف ساختار دی‌ان‌ای
در چه حوزه‌ای؟ زیست‌شناسی
در سال ۱۹۵۲ میلادی، دانشمندی با اشعه ایکس از یک مولکول عکاسی کرد و نشان داد که دی‌ان‌ای، دو رشته بافته شده است در محفظه‌ای مارپیچی؛ همان تصویر نردبان به هم پیچیده‌ای که امروز ما به عنوان دی‌ان‌ای می‌شناسیم و تحول علم ژنتیک مدیون آن است.
آن دانشمند، «روزالیند فرانکلین» شیمی‌دان انگلیسی بود، اما همه چیز به خوبی شروع کار، پیش نرفت. فرانکلین سعی کرد از مارپیچ دوگانه دی‌ان‌ای سردرآورد، ولی موفق نشد. همکارش «موریس ویلکینز» عکس‌های او ازجمله شفاف‌ترین‌شان را که بعد‌ها به عکس ۵۱ معروف شد، بدون اجازه به دانشمندی آمریکایی، به نام «جیمز واتسون» نشان داد.
همچنین خلاصه‌ای از تحقیقات منتشر نشده روزالیند را که به شورای تحقیقات پزشکی داده بود، در اختیار او گذاشت. واتسون و همکارش «فرانسیس کریک» که سعی داشتند یک مدل دی‌ان‌ای بسازند، از این عکس‌ها به ساختار مارپیچی دی‌ان‌ای پی بردند و موفق شدند مدل‌شان را کامل کنند. همان سال واتسون و کریک، مقاله ساختار دی‌ان‌ای را در نشریه نیچر چاپ کردند و به فرانکلین هم نگفتند که عکس ۵۱ را دیده‌اند.
کریک و واتسون و ویلکینز، در سال ۱۹۶۲ جایزه نوبل پزشکی را گرفتند؛ زمانی که چهار سال از مرگ فرانکلین بر اثر بیماری گذشته بود. در مراسم اهدای جایزه اسمی از فرانکلین برده نشد، اما کریک بعد‌ها اعتراف کرد که فرانکلین تا دو قدمی حل معمای دی‌ان‌ای رفته بود. نقش موثر روزالیند فرانکلین در کشف دی‌ان‌ای سال‌ها بعد از مرگش به اثبات رسید.
ورا روبین اثبات کننده ماده تاریک
در چه حوزه‌ای؟ نجوم
در سال ۱۹۶۰، رصد‌های نجومی وجود نوعی چسب کیهانی را ثابت کرد که درغیاب آن ساختار کهکشان‌ها از هم می‌پاشد؛ چیزی که امروز به نام «ماده تاریک» شناخته می‌شود. ماده تاریک، مفهومی است که کیهان شناسان برای توضیح رابطه میان میزان اجرام پدیده‌های نجومی از آن استفاده می‌کنند.
این ماده که حدود ۲۷درصد کل جرم انرژی موجود در جهان را تشکیل می‌دهد، نسبت به نور واکنش نشان نمی‌دهد و به طور مستقیم با تلسکوپ قابل دیدن نیست. اخترشناسان پیش از اثبات این کشف مهم، تصور می‌کردند که سرعت‌های چرخشی کهکشان‌ها از مرکز آنها نشأت می‌گیرد و مطالعه «ورا روبینِ» آمریکایی و همکارش بود که این تصور را اصلاح کرد.
روبین، دنبال پاسخی برای سوال «ستاره‌ها چطور به دور مرکز کهکشان می‌گردند؟» بود. او با مطالعه کهکشان «آندرومدا M۳۱»، نزدیک‌ترین کهکشان مارپیچی نزدیک به ما، نشان داد که سرعت حرکتی ستاره‌ها و گاز در داخل کهکشان برخلاف انتظاری که از دینامیک نیوتنی داریم -که در فاصله‌های دورتر از مرکز گرانشی باید سرعت اجرام کم شود- با افزایش فاصله ثابت باقی می‌ماند. این رصد، تأییدی بود بر وجود ماده تاریک در مقیاس کهکشانی.
علاوه بر این کشف مهم جامعه نجوم و کیهان شناسی، «ورا روبین» را به عنوان یک الگوی الهام بخش برای جامعه نجوم و به ویژه برای دختران می‌شناسد. ورا عضو آکادمی علوم آمریکا، برنده جایزه بین المللی «گروبر» و برنده جایزه انجمن سلطنتی نجوم بریتانیا بود؛ جایزه‌ای که پس از «کارولین هرشل» برای دومین بار به یک منجم خانم رسید.
ریتا لوی مونتالچینی کاشف فاکتور رشد عصبی
در چه حوزه‌ای؟ پزشکی
در سال ۱۹۸۶ «فاکتور رشد عصبی» کشف شد؛ پروتئینی که با تحریک بافت عصبی اطراف سلول‌های درحال نمو، رشد آنها را تشدید می‌کند یعنی در رشد و متابولیسم سلول‌ها دخیل است. این کشف، راه شناخت بیماری‌هایی مثل دمانس و سرطان و آلزایمر را هموار و به درمان آسیب‌های نخاعی و درک بهتر بیماری‌های قلبی-عروقی کمک کرد. پشت چنین موفقیت ارزشمندی، دختری ایتالیایی بود به نام «ریتا لوی مونتالچینی».
ریتا وقتی هنوز سن وسالی نداشت، آرزوی نویسنده شدن در سر می‌پروراند، اما وقتی با مرگ یکی از بستگانش مواجه شد، مسیر زندگی‌اش و البته مسیر علم پزشکی را تغییر داد. آشنای ریتا براثر سرطان معده از دنیا رفته بود و او تحت تأثیر این اتفاق و به پیشنهاد مادرش، رشته پزشکی را برای تحصیل انتخاب کرد. تصمیمی که با موانع بسیاری مواجه شد. پدر ریتا با تحصیل او مخالف بود و اعتقاد داشت درس خواندن مانع از انجام وظایف همسری و مادری‌اش خواهد شد.
او به هرترتیبی بود وارد دانشکده پزشکی شد و بعد از دانش آموختگی اش با مانع جدیدی برخورد کرد. سیاست‌های بازدارنده موسولینی که «نژاد‌های درجه دوم» را از تحصیل آکادمیک و اشتغال در موقعیت‌های حرفه‌ای باز می‌داشت، آدای یهودی را متوقف کرد. او، اما تسلیم نشد و در بحبوحه جنگ، در اتاق خوابش آزمایشگاهی راه انداخت و شروع به مطالعه روی رشد رشته‌های عصبی در جنین جوجه‌ها کرد.
پس از جنگ، دعوت دانشگاه واشنگتن را برای تحقیق پذیرفت و به مطالعه روی عوامل رشد عصب ادامه داد. در سال ۲۰۰۱ به دلیل مطالعات و فعالیت‌ها و دفاعش از حقوق مدنی، «نماینده زندگی» لقب گرفت. مونتالچینی، در سال ۲۰۰۵ وقتی ۹۶ ساله بود، موسسه تحقیقات مغز اروپا را پایه گذاری‌کرد.
ماری کوری کاشف رادیوم
در چه حوزه‌ای؟ فیزیک و شیمی
در سال ۱۹۰۲ یک زوج دانشمند فرانسوی–لهستانی موفق به جداسازی عنصر رادیوم شدند. رادیوم به شکل خالص در طبیعت وجود ندارد و این زن و شوهر با تجزیه چند تن کانی معدنی «اورانینیت» توانستند یک دهم گرم «کلرید رادیوم» را از آن به دست بیاورند. زن پس از مرگ همسرش، به تجزیه و خالص‌سازی رادیوم ادامه داد تا سرانجام موفق به استخراج فلز خالص این عنصر رادیواکتیو شد.
رادیوم مقدمه‌ای برای شناخت انرژی اتمی و کاربرد آن در زندگی امروز ما بود. همچنین درنتیجه شناخت این عنصر بود که پزشکان دریافتند به وسیله پرتو‌های رادیوم می‌توانند غده‌ها و بافت‌های بدخیم را که در سرطان و بیماری‌های پوستی و غددترشحی بروز می‌کنند، از بین ببرند. همه می‌دانیم که آن زن، «ماری کوری» بود؛ اولین زنی که جایزه نوبل برد و اولین دانشمندی که در دو رشته متفاوت (فیزیک و شیمی) این جایزه را به دست آورد اگرچه در زمان حیاتش این دستاورد‌ها چندان بزرگ جلوه نمی‌کرد و به اندازه کافی قدر ندید.
بعد از دریافت نوبل، دانشگاه پاریس کرسی جدیدی در این رشته به «پی یر کوری» اختصاص داد. پی یر همچنین به عضویت آکادمی علوم فرانسه درآمد و ماری ازسوی دانشگاه و آکادمی علوم فرانسه نادیده گرفته شد. فقط بعد از مرگ پی‌یر بود که کرسی استادی فیزیک به ماری محول شد. با این حال، با آغاز جنگ جهانی اول ماری نخستین مرکز رادیولوژی نظامی را در فرانسه راه‌اندازی کرد که در آن از اشعه ایکس برای تشخیص محل گلوله و استخوان‌های شکسته سربازان استفاده می‌شد.
هیپاتیا نخستین ریاضی دان زن
در چه حوزه‌ای؟ ریاضی
در قرن چهاردهم در یونان دانشمندی زندگی می‌کرد که برای مسائل جبر و هندسه، راه حل‌های جدیدی ارائه کرد که تا سه قرن بعد از او هیچ کس توانایی فراتر رفتن از آنها را نداشت. این ریاضی دان بزرگ، مخترع غلظت سنج هم بود؛ وسیله‌ای که برای تعیین غلظت مواد حل شده در مایعات به کار می‌رفت.
همچنین از نخستین کسانی بود که به وسیله‌ای برای راه یابی دریانوردان اندیشید و قطب نمای اختراعی او تا قرن هجدهم مورد استفاده دریانوردان بود. احتمالا همه اسم‌هایی که تا الان به ذهن تان رسیده، اشتباه است. او «هیپاتیا» بود نه هیچ کدام از ریاضی دانان مردی که شهرت جهانی دارند. هیپاتیا که نبوغ و پشتکارش را ثابت کرده بود، به تدریس در دانشگاه اسکندریه در رشته فلسفه و ریاضیات دعوت شد؛ مقامی که تا آن زمان فقط به مردان تعلق داشت.
خیلی زود علاوه بر تسلطش بر علوم، به عنوان یک معلم محبوب هم شهره شد. به دلیل تبحرش در فن سخنوری، سخنرانی‌هایش طرفداران بسیاری پیداکرد، آن هم زمانی که صرف حضور یک زن ریاضیدان غیرقابل تحمل بود. آن‌قدر غیرقابل تحمل که یک روز هنگام برگشت از کتابخانه مرکزی اسکندریه، گروهی خشمگین و متعصب به هیپاتیا حمله کردند و او را به قتل رساندند.
او مقاله‌های فراوانی در زمینه ریاضیات نوشته بود که بسیاری از آنها در زمان یورش مردم به معبد سراپیس اسکندریه ازبین رفت. هیپاتیا غیر از تأثیر مهمش روی علم ریاضی، در زمانه‌ای سراسر جهل وتعصب برای دخترانی که طالب و شیفته علم‌آموزی بودند، سخن می‌گفت و آنها را به تحمل سختی‌های این راه تشویق می‌کرد. امروز، جایزه‌ای در علم ریاضی به اسم هیپاتیاست.
برتا بنز مخترع لنت ترمز
در چه حوزه‌ای؟ مکانیک
در سال ۱۸۸۸، «برتا بنز» آلمانی بدون آن که به همسرش، «کارل» چیزی بگوید و از مقامات اجازه بگیرد، همراه دو پسرش سوار خودروی ساخت کارل شد. او اولین کسی بود که با خودرو مسافتی طولانی را می‌پیمود. قبل از این سفر تاریخی، رانندگان برای آزمودن خودرو‌ها در مسیر‌های کوتاهی رانندگی می‌کردند.
هدف ظاهری برتا از این سفر دیدار مادرش بود، اما درواقع قصد داشت به شوهرش که در بازاریابی اختراعش شکست خورده بود، ثابت کند که خودرویی که هردوی‌شان رویش سرمایه‌گذاری کرده‌اند، به موفقیت مالی خواهد رسید درصورتی که مفید بودنش ثابت شود. برتا صبح زود خانه را ترک کرد.
در آن زمان، جایگاه سوخت‌گیری وجود نداشت و فقط از داروخانه‌ها می‌شد سوخت تهیه کرد، اما این، همه مشکل نبود. دهانه سوخت خودرو دچار مشکل شده بود. برتا آن را با کلاه و سنجاق سرش تمیز و از بند جورابش برای ایزوله کردن مواد استفاده کرد. ترمز چوبی دوام چندانی نداشت و بعد از طی مسافتی، شکست.
برتا بنز از یک پینه دوز خواست برایش چرم بدوزد و به این ترتیب اولین لنت ترمز جهان ساخته شد. به هرحال اولین سفر خودرویی بعد از سختی‌های فراوان تمام شد. برتا موفقیت‌اش را ازطریق تلگراف به شوهرش خبرداد و چندروز بعد به خانه برگشت. داستان سفر همان طور که برتا می‌خواست، تبلیغات زیادی به پاکرد.
او هر چیزی را که در طول سفر اتفاق افتاده بود، به «کارل بنز» گزارش داد و پیشنهاد‌های مهمی ازجمله دنده اضافه برای بالارفتن از تپه‌ها و لنت‌های ترمز برای بهبود قدرت ترمز مطرح کرد. در سال ۲۰۰۸، یادبود «مسیر برتا بنز» به عنوان یک مسیر از میراث صنعتی به جامانده از بشر ثبت شد.
هدی لامار مخترع ارتباطات بی‌سیم
در چه حوزه‌ای؟ کامپیوتر
در خلال جنگ‌جهانی‌دوم، دانشمندی تلاش کرد خطر نظامی بزرگی را خنثی کند. او برای اینکه مانع ازکارافتادگی اژدر‌های کنترل از راه دور شود، نوعی نسخه اولیه از ارتباطات طیف گسترده را ابداع کرد. «اژدر» یکی از کلیدی‌ترین سلاح‌های جنگ‌جهانی دوم بود که به راحتی ردیابی می‌شد و به واسطه امواج ازکار می‌افتاد و فناوری ابداعی آن مانع ازکارافتادنش می‌شد؛ به طوری که به گیرنده و فرستنده امواج رادیویی یک ردیف تصادفی از کانال‌های فرکانسی اختصاص داده می‌شد، بعد براساس همین ردیف، امواج به تناوب در فرکانس‌های معرفی شده ارسال می‌شدند.
این فناوری، بعد‌ها پایه فناوری‌های وایرلس مانند بلوتوث و وای‌فای شد. «هدی لامار» هنرپیشه و مخترع اتریشی، کسی بود که این سیستم ارتباطی را اختراع کرد و ما امروز بدون دانستن نامش، مدیون او هستیم. نسخه‌هایی از فناوری طیف گسترده ارتباطی بعد‌ها برای توسعه GPS استفاده شد و اگر نبود، گوشی‌های تلفن همراه نمی‌توانستند بدون تداخل فرکانسی با دکل‌های مخابراتی ارتباط برقرار کنند. هدی، زن زیبایی بود که اطرافیانش ترجیح می‌دادند او را با این مشخصه و با حرفه دیگرش یعنی بازیگری بشناسند؛ به همین دلیل است که در زمان حیاتش چندان جدی گرفته نمی‌شد و تنها یک بار در ۸۳ سالگی یعنی دوسال پیش از درگذشت اش، جایزه بنیاد آزادی پیشگامان ارتباط به او اهدا شد.
مریم میرزاخانی
مریم میرزاخانی در ۱۳ اردیبهشت ۱۳۵۶ (۳ مه ۱۹۷۷) در تهران به دنیا آمد. پدرش احمد میرزاخانی مهندس برق و رئیس هیئت مدیره مجتمع آموزشی نیکوکاری «رعد» بود. او با اتمام تحصیلات ابتدایی با شرکت در اولین دوره جذب استعداد‌های درخشان وارد دبیرستان فرزانگان تهران (زیر نظر سمپاد) شد. مریم میرزاخانی در سال‌های ۱۳۷۳ و ۱۳۷۴ (سال سوم و چهارم دبیرستان) از دبیرستان فرزانگان تهران موفق به کسب مدال طلای المپیاد ریاضی کشوری شد و بعد از آن در سال ۱۹۹۴ در المپیاد جهانی ریاضی هنگ کنگ با ۴۱ امتیاز از ۴۲ امتیاز مدال طلای جهانی گرفت. سال بعد یعنی ۱۹۹۵ در المپیاد جهانی ریاضی کانادا با ۴۲ امتیاز از ۴۲، رتبهٔ اول طلای جهانی را به دست آورد.
عبادالله محمودیان استاد دانشگاه صنعتی شریف و از مسولان برگزاری المپیاد ریاضی در گفتگویی پیرامون مریم میرزاخانی که در سالنامه شرق ۱۳۹۳ منتشر شده گفته: در سال ۱۳۷۲ از دکتر حدادعادل درخواست کردم اجازه دهند ایشان (مریم میرزاخانی) در المپیاد شرکت کنند، چون آن زمان فقط سال سومی‌ها امکان شرکت در المپیاد را داشتند و ایشان سال دوم بودند. در نهایت هم انتخاب شدند و سال بعد شرکت کردند و خانم میرزاخانی طی دو بار شرکت در المپیاد جهانی هر دوبار طلا گرفت.
مریم میرزاخانی اولین دختری بود که به تیم المپیاد ریاضی ایران راه یافت و همچنین اولین دختری بود که در المپیاد ریاضی ایران طلا گرفت. وی اولین کسی بود که دو سال مدال طلا گرفت و اولین فردی بود که در آزمون المپیاد ریاضی نمره کامل گرفت. میرزاخانی دورهٔ لیسانس و فوق لیسانس ریاضی در دانشگاه صنعتی شریف طی کرد. وی در سال ۲۰۰۴ با اخذ مدرک دکترای دانشگاه هاروارد به سرپرستی کورتیس مک‌مولن، از برندگان جایزه فیلدز، در دانشگاه‌های پرینستون و استنفورد به تدریس مشغول شد. یک سال بعد در سال ۲۰۰۵ نشریه پاپیولار ساینس آمریکا او را به عنوان یکی از ۱۰ ذهنِ جوان جهان برگزید و تجلیل کرد. میرزاخانی مدتی در پرینستون درس می‌داد، ولی بعد به استنفورد رفت و کار تدریس و پژوهش را در آن‌جا پی گرفت. او در شهریور ۱۳۸۷ (اول سپتامبر ۲۰۰۸) و در ۳۱ سالگی به درجه استادی و این دانشگاه رسید.
فعالیت‌ها و افتخارات مریم میرزاخانی
او به همراه ۹ محقق برجستهٔ دیگر در چهارمین نشست ۱۰ استعداد درخشان نشریه پاپیولار ساینس در آمریکا مورد تقدیر قرار گرفت. به نوشتهٔ یواس‌ای تودی این فهرست ۱۰ نفره، شامل محققان و نخبگان جوانی است که در حوزه‌های ابتکاری مشغول به فعالیت هستند و با این حال معمولاً از چشم عموم پنهان مانده‌اند. این فهرست بر اساس پیشنهاد‌های ارائه شده از سوی سازمان‌های گوناگون، رؤسای دانشگاه‌ها و ناشران انتشارات علمی برگزیده شده‌اند. این محققان برجسته جوان در حوزه‌های گوناگونی از گرافیک رایانه‌ای تا ریاضیات و علوم ربوتیک، افق‌های تازه‌ای در مرز‌های جهان اطراف ما گشوده‌اند که مریم میرزاخانی ریاضیدان ۳۹ سالهٔ ایرانی یکی از آنها است.
میرزاخانی در سال ۱۹۹۹ میلادی موفق شد راه حلی برای یک مشکل ریاضی پیدا کند. ریاضیدانان مدت‌های طولانی است که به دنبال یافتن راه عملی برای محاسبه حجم رمز‌های جایگزین فرم‌های هندسی هذلولوی بوده‌اند و در این میان مریم میرزاخانی جوان در دانشگاه پرینستون نشان داد که با استفاده از ریاضیات شاید بتوان بهترین راه را به سوی دست یافتن به راه‌حلی روشن در اختیار داشت: محاسبهٔ عمق حلقه‌های ترسیم شده بر روی سطوح هذلولوی. میرزاخانی در تلاش است تا معمای ابعاد گوناگون فرم‌های غیرطبیعی هندسی را حل کند. در صورتی که جهان از قاعده هندسه هذلولی تبعیت کند، ابتکار وی به تعریف شکل و حجم دقیق جهان کمک خواهد کرد. در واقع مشکل این است که برخی از این اشکال هذلولی همچون دونات و یا آمیب دارای ظاهری بسیار نافرم هستند که محاسبهٔ حجم آنها را به معمایی جدی برای ریاضیدانان مبدل کرده است. اما میرزاخانی با یافتن راهی جدید در واقع دست به یک ابتکار عمل بزرگ زد و با ترسیم یک سری از حلقه‌ها بر روی سطح این گونه اشکال پیچیده به محاسبه حجم آنها پرداخت. کاربرد‌های عملی اندکی برای پژوهش او وجود دارد، ولی اگر مشخص شود که جهان توسط هندسه هذلولوی اداره می‌شود، کار او می‌تواند به تعریف دقیق شکل و حجم آن کمک کند.
میرزاخانی در سال ۲۰۰۹ به خاطر دستاوردهایش در ریاضیات برنده جایزه بلومنتال شد. در اعلامیه‌ای که انجمن ریاضی آمریکا به مناسبت برنده شدن این جایزه برای میرزاخانی منتشر کرد، دلیل گرفتن این جایزه مهم ریاضی، "خلاقیت استثنایی، و تز (دکترای) مبتکرانه که در آن، ابزار‌های گوناگونی از هندسه هذلولوی گرفته تا روش‌های کلاسیک فرم‌های اتومورفیک و تقلیل سیمپلکتیک برای بدست آوردن نتایجی در سه مسئله مهم ترکیب شده‌اند " عنوان شد. در این اعلامیه، این سه مسئله مهم به شرح زیر آمده‌اند:
۱ - یک رابطه بازگشتی برای حجم‌های وایل-پترسون در فضای پیمانه‌ای رویه‌های ریمانی.
۲ - یافتن تقریبی مجانبی برای تعداد ژئودزیک‌های ساده بسته بر روی رویه‌های ریمانی هذلولوی با طول داده شده {\displaystyle L} L. تعداد این ژئودزیک‌ها، بر اساس نتایج میرزاخانی، برای طول‌های کمتر یا مساوی {\displaystyle L} L، رشدی مجانبی همانند {\displaystyle L^{۶g-۶}} L^{{۶g-۶}} دارند. در این فرمول، منظور از {\displaystyle g} g گونه رویه ریمانی مورد نظر است. این نتیجه، پیامدی از محاسبه حجم‌های وایل-پترسون گفته شده در مورد ۱ است.
۳ - اثباتی نو از حدس ویتن که پیش از آن توسط ماکسیم کانتسویچ در سال ۱۹۹۲ ثابت شده بود. میرزاخانی در اثبات جدیدش تفسیری تو از شمارش ژئودزیک‌ها در فضا‌های پیمانه‌ای به دست می‌دهد.
در سال ۲۰۱۰، میرزاخانی، حدس «شار زلزله» ویلیام ترستن بر روی فضا‌های تایشمولر را که مدت‌ها پرسشی باز و بی پاسخ در ریاضی بود به اثبات رساند. این حدس می‌گوید که چنین شاری لزوماً ارگودیک می‌باشد.
میرزاخانی در سال ۲۰۱۴ به همراه الکس اسکین و امیر محمدی ثابت کرد که ژئودزیک‌های مختلط و بستار‌های آنها، بسیار منظم هستند و نه بر خلاف انتظار نامنظم یا فراکتالی. به عبارت دیگر، بستار‌های چنین ژئودزیک‌هایی جبری هستند و بنابراین، ویژگی‌هایی از جمله صلبیّت را دارا می‌باشند. اتحادیه جهانی ریاضی در مطلبی با نام «کار مریم میرزاخانی» این نتایج را چنین توصیف کرد: «یافتن این حقیقت، شگفت‌انگیز است که تصلب در فضا‌های همگن، چگونه انعکاسی در فضا‌های ناهمگنی همچون جهان فضای پیمانه‌ای دارد».
دیدگاه مریم میرزاخانی دربارهٔ ریاضیات
بدون علاقه داشتن به ریاضی ممکن است آن را سرد و بیهوده بیابید. اما زیبایی ریاضیات خود را تنها به شاگردان صبور نشان می‌دهد. پُرارزش‌ترین بخش [مطالعه ریاضی]لحظه‌ای است که می‌گویی آها! ذوق کشف و لذت فهمیدن چیزی جدید. احساس ایستادن بالای یک بلندی و رسیدن به دیدی شفاف و واضح.
دریافت جایزه فیلدز
او در سال ۲۰۱۴ برندهٔ مدال فیلدز شد که بالاترین نشان علمی رشتهٔ ریاضیات است و هر چهار سال یک‌بار به دانشمندان برگزیدهٔ زیر ۴۰ سال اهدا می‌شود و از آن به نوبل ریاضیات نیز تعبیر می‌شود. وی نخستین زن و نخستین ایرانی بود که موفق به دریافت این جایزه گشت.
واکنش‌ها به دریافت جایزه فیلدز
• توصیف رسمی کمیتهٔ مدال فیلدز: «چیره‌دست در گسترهٔ قابل توجهی از تکنیک‌ها و حوزه‌های متفاوت ریاضی، او تجسم ترکیبی کمیاب است از توانایی تکنیکی، بلندپروازی جسورانه، بینش وسیع و کنجکاوی ژرف.»
• حسن روحانی رئیس جمهور وقت ایران در تاریخ ۲۲ مرداد ۱۳۹۳ در پیامی که در صفحهٔ فیسبوک وی نیز منتشر شد، ضمن تقدیر از میرزاخانی، دریافت مدال فیلدز را به وی تبریک گفت.
• رضا فرجی‌دانا، وزیر علوم، تحقیقات و فناوری، علی اکبر صالحی رئیس سازمان انرژی اتمی ایران و محمدرضا عارف رئیس بنیاد پیشبرد علم و فناوری ایران در پیام‌های جداگانه‌ای موفقیت مریم میرزاخانی را در کسب برترین جایزه ریاضیات در جهان را به وی تبریک گفتند.
• جیمز کارلسون از انستیتو ریاضیات کِلی (به انگلیسی: Clay Mathematics Institute) می‌گوید: میرزاخانی در یافتن ارتباطات جدید، عالی است. وی می‌تواند به سرعت از یک مثال ساده به دلیل کاملی از یک نظریه ژرف و عمیق برسد.
• رامین تکلو، استاد ریاضی دانشگاه ایلینوی شیکاگو گفت: «مریم میرزاخانی حتی بدون گرفتن فیلدز هم در میان معروف‌ترین ریاضیدانان جهان بوده است.»
• بهرنگ نوحی، استاد دانشگاه کویین‌مری گفت: «به محض اینکه در هاروارد شروع کرد مشخص بود که کارش خوب است. مشخص بود که تز دکترایش یک تز انقلابی است.»
• ریچارد داوکینز در حساب توییترش کسب جایزه فیلدز را به وی تبریک گفت.
• یورگ کرامر (رئیس اتحادیه ریاضیدانان آلمان) و گونتر سیگلر (استاد ریاضی دانشگاه آزاد برلین) به میرزاخانی تبریک گفتند. همچنین نشریات آلمانی، چون اشپیگل، فرانکفورتر آلگماینه سایتونگ، زوددویچه تسایتونگ، تاگس اشپیگل و برخی رسانه‌های دیگر در مطالب جداگانه‌ای به این موضوع پرداختند.
مریم میرزاخانی در مه سال ۲۰۱۶ به عضویت در آکادمی ملی علوم برگزیده شد او نخستین ایرانی-آمریکایی است که به عضویت در این آکادمی برگزیده می‌شود.
زندگی شخصی
سلیقهٔ سینمایی میرزاخانی بازتابی از ذات بدون مرز پژوهش اوست، که درگیر کاویدن «خصوصیات اشکال هندسی نامعمول» است. او می‌گوید: «گاهی مواقع احساس می‌کنم در یک جنگل بزرگ هستم و نمی‌دانم به کجا می‌روم؛ ولی به طریقی به بالای تپه‌ای می‌رسم و می‌توانم همه چیز را واضحتر ببینم. آنچه آن گاه رخ می‌دهد، واقعاً هیجان انگیز است.» فیلم مورد علاقهٔ او، داگویل، نگاهی خشن به آمریکای دوران رکود بزرگ است. وی گفته که در کودکی آرزو داشته نویسنده شود. او گفت: «وقتی که بچه بودم رویایم این بود که نویسنده شوم. هیجان‌انگیزترین لحظاتم را به خواندن رمان می‌گذراندم، در واقع هر چیزی را به دستم می‌رسید می‌خواندم.» همسر وی یان وندراک، نیز دانشیار ریاضی دانشگاه استنفورد و پژوهشگر سابق علوم کامپیوتر نظری مرکز تحقیقات آی‌بی‌ام و اهل جمهوری چک است و از او دارای یک فرزند به نام آناهیتا می‌باشد.
در اسفندماه ۱۳۷۶ اتوبوس حامل دانشجویان ریاضی شرکت کننده در بیست و دومین دورهٔ مسابقات ریاضی دانشجویی، که در آن تیم متشکل از میرزاخانی، ایمان افتخاری و حسین نمازی در آن رتبهٔ اول کشور را کسب کرده بودند، که از اهواز راهی تهران بود (مسابقات ریاضی دانشجویی در اهواز برگزار شد) به دره سقوط کرد و طی آن شش تن از دانشجوی نخبهٔ ریاضی دانشگاه صنعتی شریف شامل آرمان بهرامیان، رضا صادقی - برندهٔ دو مدال طلای المپیادجهانی - علیرضا سایه‌بان، علی حیدری، فرید کابلی، دکتر مجتبی مهرآبادی و مرتضی رضایی دانشجوی دانشگاه تهران که اغلب از برگزیدگان المپیاد‌های ملی و بین‌المللی ریاضی بودند، جان باختند و مریم میرزاخانی از جمله دانشجویان بازمانده از این سانحه بود.
