به گزارش ایران اکونومیست، از دیگر زبان‌ها و لهجه‌های ایرانی شرقی، پشتو است. پشتو، زبان محلی مشرق افغانستان و قسمتی از ساکنان سر حدات شمال غربی هندوستان است. هر چند زبان فارسی و عربی در این زبان نفوذ یافته ولی این زبان که در افغانستان بیش از گذشته مورد توجه بوده است، بسیاری از خصوصیات اصیل زبان‌های ایرانی را حفظ کرده و خود لهجه‌های مختلف دارد. در پشتو تشخیص جنس (مذکر و مؤنث) رایج است.
زبان پشتو صاحب آثار و ادبیات است، از جمله آثار شاعر معروف این زبان «خوشحال خان» را می‌توان ذکر کرد. همچنین مقدار زیادی اشعار محلی و داستان و افسانه به این زبان موجود است. در ایامی که این زبان مورد نظر دولت افغانستان قرار گرفت، آثار متعددی به این زبان انتشار یافت.
در فلات پامیر میان افغانستان و هندوستان و چین و ترکستان، عده‌ای از زبان‌ها و لهجه‌های ایرانی رایج بوده است. عدۀ کسانی که به هر یک از این زبان‌ها سخن می‌گویند معدود است و بعضی از این لهجه‌ها به‌تدریج رو به زوال رفته و برخی نیز از میان رفته است. این زبان‌ها به‌سبب دور بودن از مراکز و تغییرات اجتماعی توانسته‌اند بسیاری از خصوصیات صوتی زبان‌های قدیم ایرانی را محفوظ نگه دارند. مطالعۀ این زبان‌ها از لحاظ تحقیق زبان‌های کهن ایران اهمیت خاص دارد. بسیاری لغات اصیل زبان هند و اروپایی در این زبان‌ها، به‌خصوص در «وخانی» محفوظ مانده که در سایر زبان‌های ایرانی یا هندی به‌جا مانده است.
مهم‌ترین زبان‌ها و لهجه‌های فلات پامیر عبارتند از وَخانی یا وَخی، اُرُشُری، یَزغُلامی، روشالی، سنگلیچی، ایدغه، اورموری، پراچی و... است.
در این زبان‌ها با وجود شباهت و نزدیکی آن‌ها به یکدیگر، می‌توان دسته‌های مختلف تشخیص داد.
وخانی در این میان از دیگر زبان‌ها ممتاز است و ظاهراً بازماندۀ یکی از زبان‌های مستقل قدیم ایرانی است.
این زبان‌ها مانند سغدی و سکایی و آسی همه متعلق به دستۀ شمالی زبان‌های شرقی‌اند. اورموری و پراچی که در قسمت غربی‌تر و جنوبی‌تر افغانستان رایج‌اند به دستۀ جنوبی زبان‌های شرقی تعلق دارند و با یکدیگر پیوسته و نزدیک‌اند.
زبان‌ها و لهجه‌های دستۀ غربی کثرت و تنوع بیشتری دارند. اهم آن‌ها بدین‌قرار است:
بلوچی در قسمتی از بلوچستان و همچنین در نواحی ترکمنستان شوروی رایج بود. در بلوچستان علاوه‌بر بلوچی زبان دیگری نیز به‌نام براهوی متداول است که از جمله زبان‌های بومیان هندوستان (قبل از نفوذ اقوام آریایی) بوده است.
بلوچی اصولاً از گروه شمالی زبان‌های غربی است و بلوچ‌ها ظاهراً از شمال به جنوب کوچ کرده‌اند ولی بلوچی به علت مجاورت با زبان‌های شرقی ایرانی بعضی از عوامل آن‌ها را اقتباس کرده است.
زبان بلوچی لهجه‌های مختلف دارد که مهم‌ترین آن‌ها بلوچی غربی و بلوچی شرقی است که هر یک یز تقسیمات فرعی دارند. اما روی‌هم‌رفته به علت ارتباط قبایل بلوچ با یکدیگر تفاوت میان این لهجات زیاد نیست.
بلوچی از بعضی زبان‌های دیگر غربی مانند فارسی محافظه‌کارتر است و بسیاری از لغات ایرانی کهن بااندک تغییری در آن به‌جا مانده است.
دیگر زبان‌ها و لهجه‌های ایرانی غربی در بخش‌های بعدی سلسله مطالب «آشنایی با زبان‌ها و لهجه‌های ایرانی» شرح داده خواهند شد.
منبع: «زبان‌ها و لهجه‌های ایرانی» نوشتۀ احسان یارشاطر (دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، سال پنجم، مهر و دی ۱۳۳۶، شماره ۱ و ۲ (پیاپی ۱۷ و ۱۸))
