سقوط ایرباس

به گزارش ایران اکونومیست، امروز ۱۲ تیر سی و چهارمین سالگرد ساقط شدن هواپیمای مسافربری کشورمان به دست ویلیام راجرز، فرمانده ناو یو اس اس وینسنس بر فراز خلیج‌فارس و پر پر شدن ۲۹۷ انسان در سال ۱۳۶۷ است.

۱۷ روز قبل از پذیرش قطعنامه 598 توسط بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، فرمانده ناو جنگی یو اس اس وینسنس با شکستن مرز آبی جنوب کشور وارد آب‌های سرزمینی کشورمان شد و پرواز مسافربری IR۶۵۵ با ۲۹۷ مسافر و خدمه را بر فراز خلیج‌فارس ساقط کرد و با این اقدام غیرانسانی جنجالی بین‌المللی را در آخرین روزهای جنگ هشت ساله ایران و عراق رقم زد.

او دو سال بعد در سال ۱۳۶۹ مدال «لژیون افتخار» را از دستان جورج هربرت واکر بوش، بوشِ پسر، رییس‌جمهور وقت آمریکا بابت رفتار بسیار شایسته و انجام خدمات برجسته اش طی سال‌های ۱۳۶۷ و ۱۳۶۸ دریافت کرد. این جایزه به پاس خدمات راجرز در کسوت فرماندهی ناو یو اس اس وینسنس به او اهدا شد و موجب جریحه‌دار شدن احساسات و عواطف میلیون‌ها شهروند ایرانی  و غیرایرانی شد.

سقوط ایرباس

هواپیمای مسافربری ایرباس آ ۳۰۰ متعلق به شرکت هوایی ایران‌ایر در تاریخ ۱۲ تیر ۱۳۶۷ از تهران به مقصد دوبی در حرکت بود که پس از توقفی کوتاه در بندرعباس به مسیرش ادامه داد اما شلیک یک موشک ریم ۶۶ استاندارد از ناو یو اس اس وینسنس متعلق به نیروی دریای آمریکا در ارتفاع ۱۲ هزار پایی و در محدوده جزیره «هنگام» بر فرازخلیج‌فارس مانع از رسیدن مسافران این پرواز به دوبی شد.

در این پرواز ۴۶ مسافر غیر ایرانی و ۶۶ کودک زیر ۱۳ سال جان باختند.

مقامات سیاسی و دیپلمات‌های کشورمان دو روز بعد طی نامه‌ای به رییس وقت شورای امنیت سازمان ملل خواستار برگزاری نشست فوق‌العاده شورای امنیت برای رسیدگی به این رفتار غیرانسانی و وحشیانه شدند.

شورای امنیت ۱۱ روز بعد از این نامه در تاریخ ۲۵ تیر ۱۳۶۷ با حضور علی‌اکبر ولایتی، وزیر وقت امور خارجه کشورمان و جرج بوش معاون وقت رییس جمهور امریکا تشکیل شد و نظرات هر دو طرف را گرفت.

اعضای شورای امنیت در جلسه ۳۸۳۱ خود در ۲۹ تیر ۱۳۶۷ پس از توضیحات و دفاعیات مقامات دیپلماتیک ایران و عراق، قطعنامه ۶۱۶ را تصویب کردند.

مشروح قطعنامه مذکور به این شرح بود:

«شورای امنیت با بررسی نامه مورخه ۵ ژوئیه ۱۹۸۸ جانشین نماینده دائم جمهوری اسلامی ایران خطاب به رییس شورای امنیت و با استماع بیانات نماینده جمهوری اسلامی ایران، وزیر امور خارجه وقت، علی‌اکبر ولایتی و سخنان نماینده ایالات متحده آمریکا معاون رئیس جمهوری، جرج بوش، با ابراز تاسف عمیق از این که یک هواپیمای غیرنظامی ایران ایر در پرواز برنامه‌ریزی شده بین‌المللی ۶۵۵ بر فراز تنگه هرمز به وسیله موشک شلیک شده از ناو جنگی ایالات متحده آمریکا (وینسنس) منهدم گردیده است بر ضرورت تبیین حقایق سانحه توسط بازرسی بی طرفانه در منطقه خلیج (فارس) تأکید داشته و اظهارات خود را به شرح زیر اعلام می‌نماید:

۱- تأسف عمیق خود را از ساقط ساختن هواپیمای غیرنظامی ایران به وسیله موشکی که از یک ناو جنگی آمریکا شلیک شده و تسلیت عمیق خود را به خاطر از دست رفتن غم انگیز جان انسانهای بی گناه ابراز می دارد.

۲- همدردی صمیمانه خود را به خانواده‌های قربانیان سانحه غم انگیز و دولت‌ها و کشورهای آنان اعلام می دارد.

۳- از تصمیم سازمان بین المللی هواپیمایی کشوری در پاسخ به درخواست جمهوری اسلامی ایران مبنی بر ایجاد گروه تحقیق برای بررسی تمام حقایق موجود همچنین از اعلام ایالات متحده آمریکا و جمهوری اسلامی ایران مبنی بر تصمیمشان برای همکاری با بررسی سازمان هواپیمایی کشوری استقبال می‌کند.

۴-از تمامی اعضای کنوانسیون ۱۹۴۴ شیکاگو، درخواست می‌کند که در همه شرایط، مقررات و رویه‌های سلامت هوانوردی کشوری به ویژه ضمائم آن کنوانسیون به منظور جلوگیری از چنین پیشامدهایی را دقیقاً مراعات نمایند.

۵-لزوم اجرای فوری و کامل قطعنامه ۵۹۸ شورا را به عنوان تنها مبنای حل جامع، عادلانه، شرافتمندانه و پایدار، منازعه میان ایران و عراق ابراز و پشتیبانی خود را از دبیر کل برای اجرای این قطعنامه اعلام و خود را ملتزم به همکاری با دبیر کل برای تسریع در اجرای طرح اجرایی او می نماید.»

شکایت دوم

مقامات سیاسی و دیپلماتیک کشورمان شکایت‌نامه‌ای هم به سازمان هواپیمایی کشوری بین‌المللی – ایکائو – تسلیم کردند اما مقامات این سازمان با صدور اطلاعیه‌ای صرفا به ابراز تأسف از این فاجعه و تسلیت به بازماندگان بسنده کردند.

البته در جلسه فوق‌العاده شورای سازمان هوانوردی غیرنظامی بین‌المللی که در تاریخ ‌۲۳ تیر ۱۳۶۷ برگزار شد، تصمیم گرفته شد یک تیم حقیقت‌یاب برای بررسی عواملی که منجر به نابودی هواپیما شد، تشکیل شود و مقامات سیاسی ایران و آمریکا آمادگی‌شان را برای همکاری با تیم حقیقت‌یاب اعلام کردند.

تیم حقیقت‌یاب ایکائو پس از بررسی‌های سیاسی و فنی خود، گزارشی مفصل به این شرح منتشر کرد: «هفت دقیقه پس از بلند شدن از فرودگاه بندرعباس، ۱۱ مورد اخطار از سوی کشتی‌های جنگی آمریکا به هواپیمای ایرانی اعلام شد. هفت مورد توسط ناو وینسنس بر روی فرکانس ۲۴۳ مگاهرتز، یک اخطار توسط ناو سایدز بر روی همین فرکانس و سه اخطار دیگر بر روی فرکانس اضطراری ۵ / ۱۲۱ مگاهرتز به هواپیمای ایرباس داده شد.

از این ۱۱ مورد ۷ مورد بر روی فرکانس ۲۴۳ مگاهرتز بود که مخصوص هواپیمای نظامی است و ایرباس تجهیزات لازم برای شنیدن آن‌ها را نداشت. بررسی‌ها نشان داد خدمه ایرباس سه پیام دریافتی در فرکانس غیرنظامی را دریافت کرده اما با تصور این که پیام‌ها خطاب به هواپیمای گشت دریایی پی ۳ اوریونِ ایرانی حاضر در منطقه است به پیام‌ها پاسخ نداد.

گزارش تیم تخصصی ایکائو مشخص کرد در دقایق آخر حمله به هواپیما، عده‌ای از فرماندهان امریکایی هواپیما را یک هواپیمای مسافری و عده‌ای دیگر یک هواپیمای جنگی مهاجم تلقی کردند. دو دقیقه بعد کارکنان مرکز گزارشی را مبنی بر اینکه هواپیمای مزبو اف ۱۴ است، دریافت کردند. در همین حال کارکنان ناو سایدز فریاد زدند: «هواپیما تجاری است، صبر کنید.» یکی از افسران وینسنس نیز گفته‌است که هواپیما احتمالاً تجاری است.»

مقامات کشورمان علاوه بر شورای امنیت سازمان ملل و ایکائو شکایت دیگری را خطاب به دیوان بین‌المللی دادگستری لاهه به جریان انداختند که این شکایت موجب محکومیت مالی آمریکا و پرداخت غرامتِ بابت جان باختن صدها انسان بی‌گناه و منهدم شدن هواپیمای مسافربری ایران شد.

ریشه‌های قلدری

گسترش میدان جنگ از جبهه‌های غرب و جنوب غرب ایران به شهرها و مناطق مسکونی کشورمان توسط رژیم بعث عراق رفته رفته به دریا و هدف قرار دادن کشتی‌های تجاری و باری ایرانی و غیرایرانی سرایت کرد. ناکامی صدام، رییس جمهور دیکتاتور عراق در جبهه‌های نبرد، امرا و فرماندهان نظامی تحت امرش را به این فکر انداخت که فشار بر مقامات سیاسی و نظامی کشورمان را در جایی خارج از میدان نبرد افزایش دهد بنابراین جنگ نفتکش‌ها را در سال ۱۳۶۰ در خلیج‌فارس به راه انداخت.

صدام همزمان با شکار نفتکش‌های ایران، کشتی‌های تجاری طرف همکاری را جمهوری اسلامی ایران را نیز هدف موشک‌های ارتش خود قرار داد.

او و امرای تحت فرمانش در دومین ماه از زمستان ۱۳۶۰ و در دومین سالِ جنگ تحمیلی، متخصصان جنگهای نابرابر را به مین‌گذاری سواحل بندر امام خمینی و تشدید حمله به کشتی‌های تجاری طرف همکاری با ایران تشویق کرد.

اقدامات رییس رژیم بعث عراق محدود به اینها نبود. مقامات امنیتی این کشور با همکاریِ سرویس‌های امنیتی و اطلاعاتی آمریکا و کشورهای غربی، حملات مشکوک نیروهای خرابکار در خلیج‌فارس را به ایران نسبت دادند و در پی تامین خوراک تبلیغاتی برای غرب، کشورهای عضو شورای همکاری خلیج‌فارس با شکایت از ایران به شورای امنیت سازمان ملل متحد موفق در تاریخ ۱۱ خرداد ۱۳۶۳ قطعنامه ۵۳۳ این سازمان را علیه کشورمان تصویب کند.

این قطعنامه خواستار پایان دادن مقامات سیاسی و نظامی کشورمان به حملاتی بود که ایران هیچ نقشی در آنها نداشت.

آمار نظامی نشان می‌داد از آغاز جنگ عراق در شهریور ۱۳۵۹ تا تابستان ۱۳۶۳ بالغ بر ۱۱۳ کشتی تجاری و باری در خلیج‌فارس هدف حملاتی موشکی و هوایی رژیم بعث یا مزدوران دریایی این کشور قرار گرفت.

مقامات سیاسی و دیپلمات‌های کشورمان در زمستان ۱۳۶۳ در نامه‌ای رسمی به دبیرکل وقت سازمان ملل، از هر اقدامی که موجب تامین آزادی و امنیت کشتیرانی در خلیج‌فارس شود، حمایت کردند اما حمله به نفتکش‌ها و کشتی‌های تجاری طرف همکاری ایران، متوقف نشد.

آمار اعلام شده تا تیر ۱۳۶۶ حکایت از غرق شدن میلیون‌ها تن انواع کالا و تجهیزات از محموله کشتی‌ها، نابود شدن بیش از ۴۰ کشتی تجاری، آسیب دیدن ۳۴ تن محموله و بار کشتی‌ها و کشته شدن بیش از ۳۰۰ نفر از ملوانان و خدمه کشتی‌های عبوری داشت.

دولت وقت فرانسه نیز با فروش هواپیماهای داسو سوپر اتاندارد و موشک‌های اگزوسه به صدام بر دامنه حملات رژم متجاوز بعث افزود.

خاطره فرمانده

امیر دریادار دوم ناصر سرنوشت، فرمانده عملیات جمع‌آوری اجساد قربانیان حادثه ایرباس، از پنجاه و چند روز زمان برای جمع کردن اجساد متلاشی شده و بقایای اجساد مسافران در شرایطی که هر آن در معرض حمله کوسه‌ها و سفره ماهی‌ها بودند سخن گفت.

وی از شناسایی و جمع آوری ۱۷۸ جسد خبر داد و گفت: از ۲۹۷ مسافر و خدمه هواپیمای ایرباس تنها توانستیم اجساد  ۱۷۸ مسافر را از سطح ابهای نیلگون خلیج‌فارس جمع آوری کنیم. عزم آمریکایی‌ها این بود که هر طور شده هواپیمای مسافربری ایران در هوا پودر شود، به همین دلیل دو موشک استاندارد شلیک کرد. موشکی با برد ۳۰۰ مایل که برای یک هواپیما که هیچ، برای سفینه هم کافی است. در حقیقت یک موشک هم برای ساقط کردن ایرباس کافی بود اما امریکایی‌ها همزمان دو موشک زدند. یکی به بال هواپیما اصابت کرد و دیگری به دم هواپیما.

امیر دریادار دوم سرنوشت ادامه داد: وقتی موشک‌ها به هواپیما خورد، همه مسافران در جا و در آسمان کشته شدند و پیکر تعداد زیادی از آنان متلاشی شد. مردم بومی منطقه تعریف می‌کردند که ما دیدیم هواپیما متلاشی شد و بقایای آن در آب می ریخت. یعنی وقتی که درون آب ریخت، ۲۹۷ نفر نبودند بلکه آن چیزی را که توانستیم در آب جمع و شناسایی کنیم، ۱۷۸ جسد بود.

بنیانگذار فقید انقلاب اسلامی فردای واقعه در پیامی‌که در پاسخ به پیام تسلیت قائم مقام خود صادر کردند، نوشتند: «مسئولین نظام باید تمامی همّ خود را در خدمت جنگ صرف کنند. این روزها باید تلاش کنیم تا تحولی عظیم در تمامی مسائلی که مربوط به جنگ است به وجود آوریم. باید همه برای جنگی تمام عیار علیه امریکا و اذنابش به سوی جبهه رو کنیم. امروز تردید به هر شکلی خیانت به اسلام است، غفلت از مسائل جنگ، خیانت به رسول الله ـ صلی الله ‌ ‌علیه و آله و سلم ـ است. اینجانب جان ناقابل خود را به رزمندگان صحنه‌های نبرد، تقدیم می نمایم. ‌»

ایشان با تسلیت به خانواده‌های داغدار ایرباس آ ۳۰۰ بیان کردند: «انفجار هواپیمای مسافربری، ‌ زنگ خطری است برای تمامی مسافرتهای هوایی ‌باید با تمام وجود تلاش کنیم تا چنین صحنه‌های دردناکی پیش نیاید. ‌ اینجانب به تمامی بستگان این فاجعه تسلیت عرض نموده و خود را در غم و اندوه از دست دادن عزیزانشان شریک می دانم. من به جنابعالی و تمام کسانی که برای رسیدن به هدف مقدس پیروزی اسلام تلاش می نمایید، دعا می‌کنم.»

واکنش امریکایی

ساعاتی پس از شلیک ویلیام راجرز، فرمانده ناو وینسنس به ایرباس ایرانی دریاسالار ویلیام کرو فرمانده وقت ستاد مشترک نیروی دریایی آمریکا با حضور در یک نشست خبری گفت: مسیر پرواز هواپیمای ایرانی، مستقیم به سمت پایین و رو به ناو یواس‌اس وینسنس بود. وقتی که هواپیمای مزبور به اخطارهای مکرر ما توجهی نکرد وینسنس به سمت آن شلیک کرد تا از خودش در برابر هرگونه حمله احتمالی محافظت کند. هواپیمای ایرانی با سرعت ۴۵۰ گره دریایی یعنی سرعتی که معمولا هواپیماهای جنگی با آن پرواز می‌کنند در ارتفاع ۹۰۰۰ پایی از سطح دریا در حال کاهش ارتفاع و حرکت به سمت ناو آمریکایی بود و به همین دلیل هدف ناو وینسنس قرار گرفت.

ادعای دیگر کرو این بود که ایرباس ایرانی از دالان هوایی خودش خارج شد و  ویلیام راجرز، فرمانده ناو آمریکایی آن را با هواپیمای جنگی اف ۱۴ اشتباه گرفت.

روز بعد، رونالد ریگان، رئیس‌جمهور وقت آمریکا گفت: در تاریخ سوم جولای ناوهای یواس‌اس وینسنس و یواس‌اس مانتگومری در حال انجام عملیات در آب‌های بین‌المللی خلیج‌فارس در نزدیکی تنگه هرمز بودند. شایان ذکر است در روز دو جولای مانتگومری به سیگنال‌های خطر از یک تانکر هلندی واکنش نشان داده بود که هدف حمله قایق‌های کوچک ایرانی قرار گرفته بود. با در دست داشتن نشانه‌هایی مبنی بر اینکه حدود ۱۲ کشتی کوچک ایرانی جمع شده بودند تا به این کشتی تجاری حمله کنند، ناو وینسنس یک بالگرد لامپس مارکس را برای انجام ماموریت گشت‌زنی روانه حریم هوایی آب‌های بین‌المللی کرد تا موقعیت را ارزیابی کند. وقتی که بالگرد مذکور تنها به چهار مایل دریایی رسیده بود، قایق‌های کوچک ایرانی به سمت آن شلیک کردند در این زمان وینسنس ۱۰ مایل دریایی از صحنه فاصله داشت. بالگرد لامپس آسیب ندید و به سرعت به سمت وینسنس برگشت.

وی در نهایت این حمله را یک اقدام دفاعی ارزیابی کرد.

یوری لیامین، کارشناس مسائل نظامی روسیه در گفت وگو با خبرگزاری اسپوتنیک گفت: در چند ماه پایانی جنگ ایران و عراق، ایالات‌متحده به‌طور مکرر به شناورهای ایران حمله می‌کرد و باعث تخریب چندین قایق موتوری و آسیب به یک شناور نظامی ایران شد.

وی ادامه داد: آمریکا، تعمدا این کار را انجام داد. آنها می‌خواستند به ایران نشان بدهند اگر آنها را تهدیدی علیه کشتی‌هایشان ببینند حاضرند دست به هر اقدامی بزنند.

دولت دونالد ریگان با وجود نپذیرفتن مسوولیت این حمله وحشیانه و عذرخوانی نکردن بابت این اتفاق اما پذیرفت مبلغ ۵۵ میلیون دلار به خانواده‌های قربانیان و ۴۰ میلیون دلار بابت خسارت سقوط هواپیمای مسافربری به جمهوری اسلامی ایران بپردازد علاوه بر آن هیچ یک از خدمه ناو وینسنس محکوم نشدند حتی ویلیام راجرز فرمانده ناو جنگی آمریکا در پایان خدمتش تقدیر شد.

منابع:

علی اکبر ولایتی، تاریخ سیاسی جنگ تحمیلی، ص ۲۷۴، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، اول، ۱۳۷۶ ش.

منصور جباری، حقوق بین‌المللی هوایی، انتشارات فروزش، تبریز، ۱۳۸۱، ص ۱۹۶

سرنوشت، ناصر-روایتی تلخ از ۵۰ روز جمع‌آوری اجساد قربانیان سقوط ایرباس؛ ناگفته‌های فرمانده عملیات جمع‌آوری اجساد قربانیان