در قسمت قبلی این یادداشت اشاره شد که برای قوی شدن یک کشور دو پیش شرط شامل اجماع در داخل و تنش زدایی در خارج لازم است. همچنین تاکید شد قدرتمند شدن باید به صورت همزمان در سه حوزه نظامی، اقتصادی و فرهنگی انجام شود. حال در این نوشتار به سه اقدام برای توسعه اقتصادی ایران اشاره می شود.
باید اذعان کرد توسعه اقتصادی تا حدود زیادی در توسعه دو حوزه نظامی و فرهنگی نیز نقش دارد. کشوری که از منابع مالی بالایی برخوردار است امکان تحقیق و توسعه بیشتری در حوزه نظامی یا خرید ادوات تسلیحاتی پیشرفته خواهد داشت.
همچنین اگر مردم را به عنوان سرمایه های اصلی یک کشور تلقی کنیم، هرچه درآمد بالاتری داشته باشند فرهنگ قوی تری خواهند داشت. البته این رابطه لزوما همیشه درست نیست، اما به هر حال وقتی نیازهای اولیه افراد مانند خوراک، پوشاک، مسکن و تشکیل خانواده رفع شده باشد، آنگاه آنها می توانند مطالعه کنند، سینما و تئاتر بروند، سفر کنند و به طور کلی بیشتر «فکر» کنند. جامعه ای که دغدغه ذهنی آن پرداخت اقساط، بدهی، اجاره و تامین مایحتاج اولیه زندگی باشد دیگر نیرویی برای «تفکر» ندارد، پس با کوچک ترین تهاجم فرهنگ های بیگانه فرو می پاشد.
لذا اهمیت تولید ثروت و درآمد در یک کشور کاملا بدیهی است و با این توضیحات اکنون باید دید در صورتی که دو پیش شرط اجماع در داخل و تنش زدایی در خارج در راستای هدف قوی شدن ایران انجام گرفته باشد، چگونه و از چه راههایی می توان به توسعه اقتصادی اقدام کرد.
شاید در شرایط مفروض گرفته شده، راههای بسیاری برای افزایش درآمد ملی وجود داشته باشد، اما این نوشتار به سه موضوعی اشاره می کند که به لحاظ جغرافیایی، مزیت نسبی سرزمین ایران محسوب شده، اما کمتر مورد توجه قرار گرفته اند.
1- صنعت گردشگری: صنعت گردشگری یکی از مزیت های اقتصادی بالقوه در ایران محسوب می شود که مورد غفلت قرار گرفته است. بر اساس گزارش سازمان جهانی گردشگری، ایران رتبه دهم جاذبه‌های باستانی و تاریخی و رتبه پنجم جاذبه‌های طبیعی را در جهان دارا است، اما از نظر رقابت پذیری گردشگری در سال 2019 در رتبه 93 قرار گرفته است.
مانع اصلی در عدم موفقیت ایران در جذب گردشگر خارجی، یکی عدم شناخت کافی از جاذبه های گردشگری ایران و دیگری تصویر منفی است که از ایران در دنیا برساخته شده است. این فرضیه که ایران کشوری ناامن است و گردشگران خارجی در ایران امنیت ندارند، باعث شده بسیاری از گردشگران علی رغم میل باطنی تمایلی به بازدید از ایران نداشته باشند. متاسفانه در طول چند دهه اخیر مسئولان کشور هم هیچ تلاشی برای تغییر این تصویر و در مقابل تبلیغات مثبت برای سفر مردم دنیا به ایران نداشته اند.
اما چنانچه سیاست تنش زدایی در خارج صورت بگیرد، آنگاه امکان ارائه تصویری مثبت از ایران به افکار عمومی دنیا فراهم خواهد شد. نابخردی است اگر گمان کنیم گردشگر غربی برای دیسکو رفتن یا مشروب خوردن به ایران می آید. لذا می توان با رعایت قوانین فعلی کشور و صرفا با تغییر تصویر ایران در دنیا درآمد سرشاری از این صنعت کسب کرد.
در این مسیر می توان با جذب سرمایه گذاری خارجی به تامین برخی زیرساخت های صنعت گردشگری همچون توسعه راهها و حمل و نقل، ساخت هتل و اماکن اقامتی - تفریحی و ... پرداخت. ضمن آنکه قطعا با کشف واکسن و داروهای درمان کرونا وضعیت صنعت گردشگری نسبت به شرایط کنونی تغییر خواهد کرد.
2- صنعت ترانزیت کالا: با رشد جمعیت جهان و نیاز به کالاهای مصرفی مختلف، یکی از صنایعی که جایگاه مهمی در اقتصاد بین الملل پیدا کرده صنعت ترانزیت کالا است. چین با درک اهمیت این موضوع در سال 2013 پروژه ساخت جاده ابریشم جدید را ارائه کرد.
قرارگیری ایران میان قاره‌های آسیا و اروپا، دسترسی به آب‌های بین‌المللی در جنوب، وسعت بالا و تعداد زیاد همسایگان، به لحاظ ترانزیت کالا مزیت‌هایی به ایران داده که کمتر کشوری از آنها بهره‌مند است. ایران بهترین مسیر برای عبور کالا از کشورهای تولیدکننده در شرق جهان (چین و شبه قاره هند) به کشورهای مصرف کننده در اروپا است. ایران وضعیت مشابهی نیز در خلیج فارس و ورودی اقیانوس هند دارد که در میان کشورهای تولیدکننده نفت در غرب آسیا بی نظیر محسوب می شود.
با این حال وجود موانع داخلی (سوءمدیریت) و خارجی (تحریم ها)، مانع از برخورداری از این مزیت خدادادی شده است. ناگفته نماند توسعه راهها و حمل و نقل می تواند علاوه بر رونق صنعت گردشگری در توسعه صنعت ترانزیت هم موثر باشد و از این لحاظ می توان با یک تیر دو هدف را نشانه گرفت.
3- صادرات برق خورشیدی: سومین مزیت طبیعی سرزمین ایران که می توان از آن تولید ثروت کرد، تولید برق از طریق انرژی های تجدیدپذیر از جمله انرژی خورشیدی است. در ایران به طور میانگین سالیانه بیش از ۲۸۰ روز آفتابی گزارش شده است که بسیار قابل توجه است. این میزان حتی در برخی نقاط کویری و بیابانی بسیار بیشتر است.
انرژی خورشیدی بر خلاف انرژی هسته ای که تکنولوژیی قدیمی و مربوط به 70 سال پیش است، یک تکنولوژی روز محسوب می شود و البته حساسیت های انرژی هسته ای را هم ندارد. ضمن آنکه برخی سازمان های بین المللی به کشورهایی که در زمینه تولید برق خورشیدی فعالیت می کنند وام و تسهیلات نیز می دهند. همچنین طی سال های اخیر خارجی ها علاقه بسیاری برای سرمایه گذاری در این موضوع در ایران داشته اند.
با این حال در این حوزه نیز با توجه به ظرفیت های بالای طبیعی در ایران هنوز در ابتدای راه قرار داریم. این در حالی است که به گفته کارشناسان ایران در صورت تجهیز مساحت بیابانی خود به سامانه‌های دریافت انرژی خورشیدی می‌تواند انرژی مورد نیاز بسیاری از کشورهای منطقه را نیز تأمین و در زمینه صدور انرژی برق فعال شود.
راههای بسیار دیگری برای توسعه اقتصادی ایران وجود دارد که در اینجا صرفا به سه مورد که مزیت نسبی سرزمین ایران محسوب می شود اشاره شد. البته همانطور که قبلا گفته شد عملیاتی شدن هرکدام از اینها نیازمند اجرای دو پیش شرطی است که قبلا توضیح داده شد.
*پژوهشگر روابط بین الملل
دکتر جلیل بیات*
