انرژی یکی از پیشران‌های مهم در حرکت به سمت افزایش تولید است زیرا که هر محصول یا خدمتی از ترکیب سرمایه، فناوری، نیروی انسانی و انرژی حاصل می‌شود. یکی از محل‌های مهم مصرف انرژی در کشور ایران، بخش حمل و نقل است که این بخش نیز متأثر از رشد بخش تولید، از دو حیث توسعه پیدا خواهد کرد؛ یکی رشد حمل و نقل کالا و بار و دیگری رشد حمل و نقل رفاهی و مسافری.
تأمین انرژی بخش حمل و نقل عمدتا از طریق سوخت‌های مایع انجام می‌گیرد که با توجه به قیمت‌های یارانه‌ای آن‌ها در ایران، هزینه زیادی به دولت تحمیل کرده و آلودگی هوا را نیز در پی می‌آورد. ضمن اینکه فشار تقاضا برای تأمین یک سوخت به‌خصوص، منجر به واردات سوخت و خروج ارز از کشور می‌شود. نمونه مشهود آن واردات ۱۰ میلیارد لیتر بنزین در سال ۱۳۸۵ برای تأمین سوخت ناوگان سبک کشور بود. در کنار سیاست‌های قیمتی و اجرای طرح سهمیه‌بندی بنزین، ایجاد یک سوخت جایگزین به نام سی. ان. جی یا همان گاز فشرده، راهکار ویژه‌ای بود که برای مهار رشد تقاضای سوخت مایع، تنوع بخشی به سبدسوخت و امنیت انرژی در کشور اجرا شد.
مطالعات بر روی سی. ان. جی از سال ۱۳۷۹ در ایران آغاز شده و این سوخت به عنوان یک سوخت جایگزین از سال ۱۳۸۴ به طور جدی وارد سبد سوخت کشور شد. ورود سی. ان. جی باعث تنوع در سبد سوخت کشور شده که انعطاف‌پذیری خوبی به مدیریت تأمین سوخت کشور می‌دهد. به عنوان نمونه خودروهای مختلف با کاربری‌های گوناگون می‌توانند برای مصارف خود از سوخت‌های با ویژگی‌های متفاوتی بهره ببرند و از همین رو بسیاری از خودروهای خدماتی دوگانه‌سوز شدند. همچنین در زمان افزایش قیمت جهانی فرآورده‌های نفتی می‌توان کمی از فشار تقاضای داخلی برای سوخت‌های مایع کاست و جای آن را با سی. ان. جی پر کرد تا فرصت کسب درآمد بیشتر برای صادرات فرآورده از دست نرود. همچنین در مقاطعی که تقاضای داخلی بیشتر از عرضه رشد می‌کند و به بخش عرضه زمان کافی برای پاسخگویی نمی‌دهد، یک سوخت جایگزین با منبعی غیر از منابع متعارف می‌تواند تنظیم‌کننده عرضه و تقاضا باشد. چنانچه سی. ان. جی توانست واردات بنزین را تا حد بسیار خوبی کم کرده و با وجود این سوخت و جایگزینی بیش از ۲۰ میلیون متر مکعب از آن با بنزین، کشور در سال ۱۳۹۸ به صادرکننده فرآورده‌های مایع تبدیل شده است.
از سال ۱۳۹۱ که مصرف سی. ان. جی به بلوغ خود رسید تا سال ۱۳۹۸ که پایان واردات بنزین کشور بود، صنعت سی. ان. جی توانست روزانه به طور متوسط از واردات ۲۰ میلیون لیتر بنزین به کشور جلوگیری کند. این در حالیست که برای تولید این حجم از بنزین می‌بایست یک پالایشگاه با حداقل ظرفیت ۳۰۰ هزار بشکه در روز احداث می‌شد. توسعه صنعت سی. ان. جی برای جایگزینی بیشتر این سوخت با بنزین نسبت به ساخت چنین پالایشگاه‌هایی دارای مزایایی بشرح زیر است:
۱) سرمایه‌گذاری: ساخت یک پالایشگاه ۳۰۰ هزار بشکه‌ای در روز مطابق با مفروضات مد نظر ماده ۵ آیین‌نامه اجرایی پتروپالایشگاه‌ها، حدود ۴.۵ تا ۷.۵ میلیارد دلار سرمایه لازم دارد. در حالی که صنعت سی. ان. جی با صرف سرمایه ۳ میلیارد دلاری توسعه یافت و بیش از ۵۰ میلیارد دلار صرفه جویی ارزی تا کنون داشته است. ذکر این نکته ضروری است که توسعه صنعت سی. ان. جی از طریق سرمایه‌های خرد صورت می‌گیرد اما صنعت پالایش نیاز به سرمایه‌های عظیم و تجمیع‌شده دارد.
۲) دانش بومی: صنعت سی. ان. جی در کشور تقریبا به طور کامل بومی شده و صنایع مخزن‌سازی، کیت‌سازی، کمپرسورسازی، قطعه‌سازی و حتی موتورهای پایه‌گازسوز را به وجود آورده و گسترش داده است. این در حالیست که صنعت پالایش در ایران کاملا بومی نشده و برای ساخت یک پالایشگاه می‌بایست مقدار بسیار زیادی ارز از کشور خارج شود.
۳) گستره اشتغال‌زایی: اشتغال‌زایی صنعت سی. ان. جی نسبت به پالایشگاه بیشتر است و از طرفی افراد در هر منطقه از ایران می‌توانند با احداث یک کارگاه یا جایگاه به این صنعت بپیوندند در حالی که پالایشگاه، در یک نقطه متمرکز بوده و اشتغال‌زایی آن اغلب برای یک منطقه به‌خصوص است.
۴) نفع صاحبان خودرو: با تبدیل خودروهای بنزین‌سوز به دوگانه‌سوز علاوه بر اینکه یارانه بنزین که به دولت تحمیل شده کاهش می‌یابد، صاحبان خودرو نیز از این امر منتفع می‌شوند. زیرا هزینه پیمایش با سوخت سی. ان. جی کمتر از بنزین است. لذا هر چه رانندگان بیشتر از سی. ان. جی در برابر بنزین استفاده کنند، در هزینه‌های خود صرفه‌جویی کرده‌اند.
در کنار همه این موارد صنعت سی. ان. جی توانسته است که در کاهش آلایندگی هوا نقش مفیدی داشته باشد و جایگزین سوخت‌های مایع آلاینده بشود به ویژه در سال‌هایی که سطح استاندارد سوخت پایین‌تر از یورو۴ بود. از طرفی صنعت سی. ان. جی با تعاملی سازنده با صنعت خودروسازی، آن را به سمت تطابق با خود وادار کرد و از این تعامل بود که ابتکار موتورها و خودروهای پایه‌گازسوز ایجاد و نمونه‌های متعدد از آن تولید و روانه بازار شد.
در مجموع می‌توان گفت که سی. ان. جی یک راهکار مناسب برای مدیریت تقاضای سوخت در بخش حمل و نقل کشور بوده و همچنان نیاز است که راهکارهای مدیریت تقاضای انرژی در کشور در همه بخش‌ها پیاده‌سازی شود. زیرا که پیشرفت از مسیر جهش تولید نیازمند انرژی است و الزاما همه انرژی مورد نیاز تولید لازم نیست با هزینه گزاف از منابع زیرزمینی استخراج و تبدیل شوند، بلکه می‌توان با سرمایه‌گذاری کمتر و مدیریت دقیق تقاضا، انرژی عمده‌ای از منبع اتلاف انرژی استحصال و مصرف کرد.
یکی از مصوبات شورای اقتصاد در جلسه فوق‌العاده روز دوشنبه ١١ آذرماه ۱۳۹۸ بنا بر پیشنهاد مشترک وزارت نفت و سازمان برنامه و بودجه به استناد ماده ١٢ قانون رفع موانع تولید، گامی در این زمینه برداشته شد. بر اساس مصوبه «حمایت از تولید و تبدیل کارخانه ای و کارگاهی یک میلیون و ۴۶۰ هزار دستگاه خودروی تاکسی، ون (تاکسی)، وانت و مسافربر شخصی بنزینی به سی. ان. جی سوز» با اعتباری ۶۵۰۰ میلیارد تومانی قرار است که بخش عظیمی از خودروهای خدماتی که تا کنون دوگانه‌سور نشده‌اند به صورت رایگان دوگانه‌سوز شوند.
با اجرای کامل این طرح، حجمی معادل ۱۸ میلیون لیتر در روز در مصرف بنزین صرفه‌جویی خواهد شد. چنانچه پیش‌تر نیز یاد شد، برای تولید این مقدار بنزین لازم است تا یک پالایشگاه ۳۰۰ هزار بشکه‌ای احداث شود که به طور متوسط ۶ میلیارد دلار معادل ۱۲۰ هزار میلیارد تومان هزینه دارد. این در حالیست که گره همیشگی تنظیم عرضه و تقاضای سوخت در کشور یعنی تأمین بنزین، با یک طرح ۵۶۴ میلیون دلاری باز خواهد شد و ۱۰۹ هزار میلیارد تومان صرفه‌جویی در هزینه‌ها به ویژه در شرایط کنونی صورت گرفته است.
ایران با توجه به انرژی‌های در دسترس جامعه ایرانی، موقعیت جغرافیایی، فناوری‌های متعارف، سرمایه، و شرایط همسایگان خود، می‌باید در مورد سیاست‌گذاری انرژی، بیشتر از گذشته و هماهنگ‌تر عمل کند. علاوه بر برنامه‌ریزی برای ازدیاد تولید حامل‌های انرژی، باید به صرفه‌جویی و بهینه‌سازی مصرف نیز توجه کافی کرد. البته چنان که ذکر شد، تنها مزیت طرح دوگانه‌سوزکردن رایگان خودروهای عمومی که بر مدیریت تقاضا تمرکز کرده است نسبت به راهکارهایی که بر افزایش عرضه تمرکز دارند، تنها سرمایه نیست، بلکه در صنعت سی. ان. جی دانش فنی نیز کاملا بومی شده و دوباره مانند سال‌های ابتدایی توسعه این صنعت، با تمام قدرت و البته با دانش جدید فعال خواهد شد. ضمن اینکه علاوه بر تأمین امنیت انرژی کشور در بخش حمل و نقل، اشتغال‌زایی این طرح بسیار بیشتر بوده و به وسعت ایران است. از طرفی چنانچه شرایط تحریم فروش نفت خام ادامه داشته باشد، سی. ان. جی فرصت جایگزینی با سوخت‌های مایع را تثبیت کرده و باعث می‌شود تا توان صادرات آن دسته از حامل‌های انرژی که ساده‌تر از صادرات نفت خام هستند، پایدار بماند.
ایرنا
عباس ملکی، عضو هیئت علمی دانشگاه صنعتی شریف ا محمد جواد ساکت. کارشناس ارشد حوزه انرژی
