سه تعبیر نادرست از نیچه: دست راستی، زن ستیز، کج خلق
ایران اکونومیست - «رنج هر آموزگار این است… می داند که تحت شرایطی خاص یا از بد حادثه همان سان که می تواند رحمتی برای بشریت باشد، در هیأت یک فاجعه پدیدار شود»
کد خبر: ۳۲۱۶۱۶
فردریش نیچه، کارل مارکس، و چارلز داروین سه متفکر برجسته قرن نوزدهم هستند که آراء آن ها تا به امروز تأثیرگذار مانده‌اند. نیچه سنت‌شکن بزرگ فلسفه بود. از جمله گفته‌های ماندگار اوست: «خدا مرده است» و «واقعیتی وجود ندارد، هر چه هست تعبیر است». اما پیوستگی وی به مفاهیمی همچون «ابر انسان»، «اخلاق ارباب»، «اخلاق برده» و یحتمل پرخطر ترین آن ها «اراده قدرت» به صورتی گسترده گرفتار سوء تعبیر بوده اند. به طور کلی سه برداشت اسطوره ای از نیچه را باید باطل دانست: این که گرایش سیاسی وی به راست تندرو بود، این که زن ستیز بود، و این که بویی از طنز و هزل نبرده بود.
انتساب نادرست این پنداره ها به نیچه از حد متعارف گذشته است. ریچارد اسپنسر از رهبران یک گروه «سفید برتر» آمریکا نیچه را ریشه آگاهی های خود می داند. جردن پیترسُن نیز در نوشته های خود به دفعات از نیچه نقل می کند.
اما با نازی ها آغاز کنیم. نیچه که در رایش بیسمارک بزرگ شده بود از سه چیز نفرت داشت: دولت بزرگ، ناسیونالیسم، و یهودستیزی. نیچه نوشت: «آلمان، آلمان، فراتر از همه پایان فلسفه آلمان است». در جایی دیگر نوشت «اگر دست من بود، همه یهودستیزها را به جوخه اعدام می سپردم».
خواهر او الیزابت عقایدی درست در نقطه مقابل فردریش داشت. الیزابت با یک یهودستیز مشهور ازدواج کرده و به پاراگوئه رفته بودند تا محدوده «آلمان نوینی» از آریایی های با خون ناب در آنجا بنیاد نهند. (نیچه از حضور در مراسم ازدواج آنها سر باز زده بود). تا ۱۸۸۹ که پا گرفتن این مستعمره تازه با شکست روبرو شده بود، نیچه نیز دلایل مخالفت خود با خواهر را کنار نهاده بود. الیزابت به آلمان بازگشت و مسؤولیت کارهای برادر را به عهده گرفت. همه نوشته های او را گردآوری و سپس «بایگانی نیچه» را بنیاد نهاد.
الیزابت را می توان پیشتاز «خبر رسانی جعلی – Fake News» قلمداد کرد. هنگام مرگ برادر در ۱۹۰۰، ماسک مرگ او را مناسب ندید و ماسک دیگری سفارش داد. او با نوشته های نیچه نیز چنین کرد. تمام بازمانده نوشته های نیچه را زیر و رو کرد، بسیاری را به میل خود حذف و یا از متنی به متن دیگر چسباند. زندگینامه ای بی اعتبار از او منتشر ساخت و انتشار اتوبیوگرافی نیچه، «اینک انسان: چگونه آدمی به آنچه هست تبدیل می شود» را تا حذف کامل اشارات نامطلوب به خودش به تعویق انداخت.
نیچه همواره در انتشار آثارش صرفه جو بود، اما شیفته آن بود که با عنوان کتاب هایش بازی کند. شمار این عنوان ها بیش از کتاب ها بود. یکی از عناوینی که او آن را کنار نهاد «اراده قدرت» بود. لیست خریدی روی همان برگ عنوان مردود نوشته بود. الیزابت تکه هایی از میان نوشته های نیچه را جعل کرد و کتابی با عنوان اراده قدرت زیر نام برادرش انتشار داد. این کتاب چنان با استقبال روبرو شد که او چند سال بعد نسخه گسترده تری را به چاپ رساند.
الیزابت تا سال ۱۹۳۵ زنده بود. مدت زمانی حدود ۴۰ سال فرصت یافت تا تمام نوشته ها و نامه های فردریش نیچه را به خواست خود دستکاری و تغییر دهد. «بایگانی نیچه» نهادی انباشته از دست راستی های تندرویی شد که ناسیونالیسم تهاجمی آنان بازتاب عقاید الیزابت بود. در زمره این افراد «آسوالد اشپنگلر» و «آلفرد باولمر» بودند که مراسم کتاب سوزان برلین را سازمان دادند و نیز نوشته های نیچه را برای چاپ های تازه تدوین نمودند. از جمله این آثار نسخه جدیدی از اراده قدرت بازهم زیر نام نیچه بود. باولمر در دسترسی به بایگانی نیچه با مارتین هایدگر همکار شد. این دو مروج این نظریه شدند که مجموعه آثار منتشر شده نیچه به راستی فلسفه او را بیان نمی دارند، زیرا در تحریف ها و بهره برداری های الیزابت گم شده اند و بنابراین بسیاری از آراء او در نوشته های منتشر نشده نهفته اند. این استدلال به آنها فرصت داد تا با کند و کاو تازه، عقاید و آراء خود را از زبان نیچه ابراز دارند.
الیزابت سخت‌شیفته موسولینی بود. در ۱۹۳۲ تئاتر ملی وایمار را تشویق به اجرای نمایشنامه‌ای نوشته موسولینی کرد. هیتلر از این نمایش دیدار کرد و سبد گل بزرگی به نشانه سپاس به الیزابت پیشکش نمود. یک سال بعد، هیتلر که اکنون در مقام صدر اعظمی آلمان جا گرفته بود، از بنیاد بایگانی نیچه دیدار کرد. مثل همیشه ترکه شلاقی را زیر بغل داشت. هیتلر مدت یک ساعت و نیم در این مرکز به سر برد. هنگامی که از ساختمان خارج شد، به جای ترکه، عصای نیچه را که الیزابت به او هدیه داده بود در دست داشت.
از خودشیفتگی‌های هیتلر یکی هم اندیشه «فیلسوف–رهبر» بود. نمی توان ثابت کرد که هیتلر آثار نیچه را مطالعه کرده بود یا نه، اما تصور رایج آن است که هرگز چیزی از نیچه نخواند. کتاب هایی که از دوران زندان وی در ۱۹۲۴ – هنگامی که «نبرد من» را می نوشت – به جای مانده بود شامل هیچ اثری از نیچه نمی شد. ممکن است کتابی از نیچه در کتابخانه وی موجود بوده و سپس گم شده باشد. هیچیک از کتاب هایی که بعدها از هیتلر بازماند، چندان ورق نخورده بودند. فیلم معروفی که از رژه ۱۹۳۴ نورمبرگ ساخته شد، «پیروزی اراده» تعمداً عنوانی برگرفته از نیچه داشت. وقتی لنی رایفنشتال کارگردان فیلم از هیتلر پرسید که آیا خواندن آثار نیچه را دوست دارد یا نه، او پاسخ داد: « نه، من چندان با نیچه سازگاری ندارم. نیچه راهنمای من نیست.»
اندیشه های پیچیده درون کتاب های نیچه به کار او نمی آمدند، اما عباراتی همچون «هیولای بور»، «ابر انسان» (که هیچیک مفاهیمی نژادی ندارند) و «فراسوی نیک و بد» به نهایت مورد سوء استفاده قرار گرفتند. در همان حال که تبلیغات چی ها و عبارت سازان نازی واژه های نیچه را به تاراج می بردند، برخی از همین کارگزاران حزبی بیهودگی این اقدام را درک کرده بودند. ارنست کریگ ایدئولوگ سرشناس نازی به طعنه و تمسخر گفته بود «سوای این واقعیت که نیچه نه یک سوسیالیست بود و نه یک ناسیونالیست و با هر تفکر نژادگرایانه مخالفت داشت، می توان به این نتیجه رسید که او یک متفکر ناسیونال سوسیالیست (نازی) بوده است».
در ۱۸۷۴ که در سمت استاد فلسفه در دانشگاه بازل تدریس می کرد، پذیرش زنان در دانشگاه به رأی‌گیری گذاشته شد. نیچه یکی از تنها چهار نفری بود که به این پیشنهاد رأی مثبت دادند
نیچه همچنین به نادرستی یک زن ستیز خوانده شده. نیچه که در ۱۸۴۴ زاده شده بود تحصیلات خود را در یکی از بهترین مدارس اروپا کسب کرد. اما خواهر او الیزابت به «فرولاین پاراسکی» فرستاده شد تا شیوه همسر‌یابی، خانه‌داری، و تکلم به فرانسه – تا حد برازندگی و ظرافت ( نه خدای ناکرده کسب دانش) بیاموزد. با این همه رفتار نیچه با الیزابت در نهایت برابری بود. او را در مطالعه کتاب ها، تفکر مستقل و حضور در سخنرانی های مختلف کمک و تشویق می نمود.
در ۱۸۷۴ که در سمت استاد فلسفه در دانشگاه بازل تدریس می کرد، پذیرش زنان در دانشگاه به رأی‌گیری گذاشته شد. نیچه یکی از تنها چهار نفری بود که به این پیشنهاد رأی مثبت دادند، اما این طرح در نهایت مردود شد.
نیچه در ۱۸۷۴ برای دیدار با مالویدا فُن میزنباگ، فمینیستی که برای آزادی زنان مبارزه کرده بود به ایتالیا سفر کرد. میزنباگ به دلیل فعالیت در انقلاب ۱۸۴۸ از آلمان تبعید شده و سرانجام همرا ه با بسیاری از تبعیدی ها ی دیگر در شمال لندن سکنی گزیده و به کار معلمی پرداخته بود. شهرت مالویدا چنان گسترده شده بود که وقتی گاریبالدی با کشتی معروف خود در ۱۸۶۴ به رود تیمز آمد، از او دعوت کرد تا با هم روی عرشه کشتی وی صبحانه خورده و پیرامون سیاست صحبت کنند.
مالویدا میزنباگ و نیچه تصمیم به بنیاد مدرسه ای ویژه آزادگان – بی اعتنا به سنت های متعارف – در جنوب سورنتو گرفتند. در تعریف آنها آزادگان شامل شامل زنان نیز می شد و هیچ مانع و محدودیتی در آموزش فرهنگ، فلسفه، زیبایی شناسی، شک گرایی مذهبی، و آزادی های جنسی برای آنان وجود نداشت. این مدرسه هرگز پا نگرفت، اما دوستی با میزنباگ، دایره دوستان زن نیچه را گسترش داد. در میان آنها «روزا فُن شرنهافر»، و «متا فُن سالیس مارشلینس» از فعالان مبارزات آزادی زنان قرار داشتند.
در ۱۸۸۰ زنان اجازه یافتند تا فقط به عنوان «شنونده» به دانشگاه ها راه یابند. نیچه خواهرش، سالیس مارشلینس، و شرنهافر را تشویق به ورود به دانشگاه نمود. در ۱۸۸۷ سالیس مارشلینس نخستین زن دارای درجه دکترا از یک دانشگاه سویس شد. شرنهافر نیز به دنبال او درجه دکترای خود را اخذ نمود. هر دوی آنها مدرک خود را در رشته فلسفه کسب کردند. لو سالومه، عشق نیچه (Lou Andreas-Salomé) لو سالومه، عشق نیچه (Lou Andreas-Salomé)
در ۱۸۸۲ نیچه شیدای عشق لو سالومه شد که بعدها ریلکه و فروید نیز در زمره عاشقان او در آمدند. در طول این دوران عاشقی، نیچه به نگارش پیرامون مشکلات روانی زنان پرداخت. در کتاب «دانش سبکبار» (حکمت شادان) وی به این مسأله می پردازد که چه هولناک به زنان جوان تاکید می شود که سـ‌کـ‌س پدیده ای شرم‌آگین و گناه‌آلوده است، مگر آن که در حد وظیفه‌ای از سر ترس در پس ازدواج با مردی باشد که همانند خدا پرستیده شود. نیچه می پرسد «چگونه می توان از یک زن انتظار داشت تا با این معضل برخورد کند؟ این گره روحی کوری است که مانندی برای آن یافت نمی شود».
هرگز تصور نمی کردم که نیچه شوخ طبع باشد تا آن که نامه های او را خواندم. جایی با طعنه به خودش می نویسد «ظریف ترین و معقول ترین مرد – اگر سبیل کلفتی بالای لب داشته باشد، می تواند در کنجی زیر سایه آن بنشیند و احساس امنیت کند. سبیل کلفت به او وجهه ای نظامی، غضبناک، و گاهی خشن می دهد و البته دیگران نیز تحت تأثیر هیبت این ظاهر با او برخورد می کنند.»
نیچه فیلسوفی بی همتاست زیرا به ما نمی گوید چگونه بیاندیشیم. چیزی به عنوان «نیچه-ایسم» وجود ندارد.
نیچه که از بیماری های جسمی و ضعف بینایی رنج می برد به خوبی از توان طنز در قالب ضربه ای در انتقال کوتاه و موجز مفاهیم گسترده تر فلسفی خود آگاه بود: «آیا انسان اشتباه خداست، یا خدا اشتباه انسان است؟»، « مردم در جستجوی شادمانی نیستند، تنها مردم انگلیس چنین می کنند!» (این مزاحی با جِرِمی بنتَم و جان استوارت میل بود). «مالکیت معمولاً مالکیت را از بین می برد»، «هرگز به ایده ای که در یک فضای بسته به ذهن خطور می کند، اطمینان نکنید». نیچه حتی به خوانندگان خود نیز طعنه می زند: « بدترین کتابخوان ها آنهایی هستند که مثل یک لشکر غارتگر رفتار می کنند: چند تکه ای که به کارشان می آید را به تاراج می برند، بقیه را کثیف و شتابان، ناسزا گویان پشت سر می نهند.»
نیچه فیلسوفی بی همتاست زیرا به ما نمی گوید چگونه بیاندیشیم. چیزی به عنوان «نیچه-ایسم» وجود ندارد. در یکی از قصارگویی های خود این نکته را به خوبی به ما می رساند:« بدترین دستمزد یک معلم فقط یک شاگرد خوب بودن است». به عبارتی دیگر، مرا بخوان، اما فراتر بیاندیش.
اما کلام آخر در اسطوره سازی از نیچه را باید به خود او سپرد: «من از آن بیم دارم که روزی کسانی ناصالح و ناباب به من استناد کنند. رنج هر آموزگار این است…می داند که تحت شرایطی خاص یا از بد حادثه همان سان که می تواند رحمتی برای بشریت باشد، در هیأت یک فاجعه پدیدار شود.»
