تحلیل جامعه شناختی کودک همسری

ایران اکونومیست-  کودک همسری به دلیل تبعات آسیب شناختی نظیر زنانه شدن فقر، گسترش خشونت، خیانت، طلاق، افسردگی، آمار بالای سقط جنین، انزوای اجتماعی، ترک تحصیل، شیوع پدیده کودک بیوه و فرار از خانه سبب شده است تا کارشناسان و روان شناسان بسیاری به مطالعه این پدیده و آثار و تبعات آن بپردازند.
همچنین آمارهای گوناگونی در زمینه کودک همسری ارائه شده است. اواخر مرداد ماه با استناد به گزارش شورای فرهنگی اجتماعی زنان از روند کاهشی این پدیده در ایران خبرهایی منتشر شده بود. بر اساس این گزارش میزان ازدواج دختران زیر 15 سال در سال 1392، 41439 مورد بوده که پارسال به 35550 ازدواج رسیده است.
در خصوص پراکندگی کودک همسری در مناطق مختلف کشور، معصومه آقا پور علیشاهی نماینده شبستر اوایل خرداد ماه امسال با اشاره به وجود 24 هزار بیوه زیر 18 سال در کشور نسبت به افزایش این پدیده در آذربایجان شرقی هشدار داده بود. به گفته وی در این زمینه خراسان رضوی رتبه نخست و آذربایجان شرقی رتبه دوم کودک همسری در ازدواج کودکان 10 تا 15 ساله را دارد.
در روزهای اخیر نیز با انتشار خبر ازدواج دختر 11 ساله ایلامی با مرد 50 ساله، دوباره بحث کودک همسری در رسانه ها داغ شد.
نظر به اهمیت کودک همسری و همچنین واکاوی جامعه شناختی این مساله، پژوهشگر ایرنا با عالیه شکربیگی عضو هیات علمی گروه زنان و خانواده دانشگاه تهران به گفت و گو نشست.

پیشینه تاریخی کودک همسری
عالیه شکر بیگی در گفت وگو با پژوهشگر ایرنا گفت: وقتی ما کودک همسری را در جامعه ایران مطالعه می کنیم می بینیم که این مساله ریشه در تاریخ این سرزمین دارد. مثلا در دوره قاجاریه دختران در 5 سالگی به عقد پسران و پسران در سن 8 سالگی به عقد دختران در می آمدند. به نحوی که دوره قاجاریه دوره اوج فاجعه مساله کودک همسری بود.
وی همچنین گفت: باید در نظر داشت که در فرهنگ ما کودک همسری دارای فراز و فرود های بسیار بوده است. یعنی به عبارتی کودک همسری دارای یک خط و مسیر مستقیم نبود. هم اکنون بعد از 100 سال از دوره قاجاریه باز مساله کودک همسری در جامعه ما سر بر آورده است.

دلایل کودک همسری
عالیه شکر بیگی اضافه کرد: به نظر من علت اینکه چرا مساله کودک همسری همچنان به لحاظ فرهنگی وجود دارد به این خاطر است که این امر ریشه در هنجارها، عادت واره ها، روابط خانوادگی و خویشاوندی ما در این سرزمین دارد. این پدیده تنها یک علت ندارد. الان هم شبکه های اجتماعی، فضاهای مجازی و ... به این امر دامن می زنند و به انتشار اخبار مربوط به کودک هسری می پردازند. پس به نظر من این امر یعنی کودک همسری ریشه در عادت واره های ما داشته و نیز دارد. وقتی دختری به سن 7 یا 8 سالگی می رسد از نظر مردمان آن دوره توان ازدواج را داشته است ولی امروزه ما فکر می کنیم فرد باید مهارت های فردی و زناشویی لازم را داشته باشد تا وارد زندگی زناشویی شود.
وی افزود: بحث دیگر بحث سنت های ما است. دختران از گذشته تا به امروز در بستر قدرت تعریف می شدند. این قدرت همچنین سلسله مراتب نیز دارد. وقتی پدری در ازای دریافت 15 میلیون تومان به عقد دخترش راضی می شود در واقع این دختر برایش قدرت و توانمندی محسوب می شود. در مناسبات پادشاهان در این سرزمین همیشه دختر بوده که باعث پیوند خانواده ها و حفظ ثروت می شد. هم اکنون نیز در مناسبات قدرت باز دختران از طریق ازدواج هستند که زمینه ساز شکل و پیدایش قدرت هستند.
این استاد دانشگاه افزود: بحث دیگر بحث عدم اگاهی است. منظور از عدم اگاهی، عدم آگاهی نسبت به حقوق شهروندی و حقی است که هر فرد نسبت به زندگی دارد. به نظر من این مسائل نسبت به دختران و زنان ما نادیده گرفته شده است. در مورد ماجرای رها این آگاهی جامعه است که وی را از سنت های غلط و دست و پا گیر جامعه نجات می دهد. هر چند نجاتی که به این صورت اتفاق می افتد معلوم نیست تا کی ادامه پیدا کند. اینکه آیا این روند مقطعی است تا اینکه می خواهد بصورت مداوم حرکت کند.

نگاه های موجود به پدیده کودک همسری
شکربیگی در خصوص نگاه های موجود بر پدیده کودک همسری گفت: همواره دو نوع نگاه نسبت به مساله کودک همسری وجود دارد. یک نگاه فقها است و دیگری نگاه جامعه نسبت به این پدیده است. از نظر بسیاری از فقها این گونه ازدواج ها اشکالی ندارد و زمانی که افراد به سن تشخیص برسند می توانند همسری کنند. اما نگاه دیگر، نگاه جامعه در معنای عام است. نگاه جامعه به پدیده کودک همسری به عبارتی آن را رد می کند. نگاه دیگر هم وجود دارد که به وضعیت اقتصادی خانواده ها و نیز خط فقر مربوط می شود.
وی افزود: برخی افراد برای پیشبرد زندگی خود به راه های مختلفی روی می آورند که یکی از این راه ها کودک همسری است. عده ی بسیاری در جامعه ما هستند که وضعیت زندگی و معیشت مناسبی ندارند و زیر خط فقر محسوب می شوند. خانواده رها هم به عبارتی در این دسته قرار داشت. پدر رها فردی معتاد بود که وضعیت مالی خوبی هم نداشت و رها را تنها به دلیل 15 میلیون تومان بدهی که داشت به فرد طلبکار می دهد در واقع کار پدر رها، فروش دخترش به فرد مقابل بود. بنابراین علاوه بر موارد یاد شده باید گفت دلیل دیگر این امر یعنی کودک همسری وضعیت اقتصادی و دارایی افراد است که سبب می شود بر این پدیده دامن بزنند.
شکربیگی افزود: پدیده کودک همسری می تواند ریشه در قدرت سیاسی، اقتصادی و فرهنگی هم باشد. بنابراین پدیده کودک همسری می تواند در ساحت های مختلف سیر کند و فقط بحث پدرسالاری نیست. پدرسالاری و جامعه پدر سالار تنها یک بعد از این امر است و مسائل سیاسی و اقتصادی هم در این زمینه می تواند موثر باشد.