زاینده رود در انتظار نوشداروی قبل از مرگ

 به گزارش ایران اکونومیست؛  همه می دانند و دائم می گویند زاینده رود حال خوشی ندارد و می رود تا آخرین نشانه حیات نیز از بزرگترین جریان سطحی منطقه میانی کشور رخت بندد.
قدر مسلم آنکه ذخیره کنونی سد زاینده رود نشان می دهد که منابع کنونی آب دیگر تکافوی نیازهای این حوضه آبی را نمی دهد و دورنمای تاریکی که در قبال بارگذاری های روز افزون و توسعه بخش کشاورزی و باغی در بالا دست رقم می خورد رویای جاری شدن را به کابوس تعبیر ناپذیری بدل کرده است.
دکتر حمید رضا صفوی استاد دانشکده مهندسی عمران دانشگاه صنعتی اصفهان بر این باور است که وجود صنایع و توسعه در بالادست و نیز بارگذاری های جدید باعث شده که آب کافی در سد وجود نداشته باشد و در واقع منابع آبی در بالا دست رودخانه زاینده رود نیز در حال اتمام است.
وی همچنین می گوید که حوزه تحقیق در زمینه زاینده رود به قدر کافی تلاش کرده و آنچه ناکافی است عمل است.
دکتر صفوی با اشاره به تحقیقات دانشگاهی در راستای منابع آبی گفت: از 1300 رساله و پایان نامه در خصوص منابع آبی 85 عنوان آن درباره زاینده رود است که نشان می دهد تحقیقات در زمینه این رود به حد مطلوب انجام شده است.
وی افزود: حدود 45 طرح تحقیقاتی، 19 طرح مشاوره ای (15 داخلی و 4 بین المللی) است 850 مقاله علمی در زمینه منابع آب و رودخانه زاینده رود به رشته تحریر درآمده اما اینکه چرا وضعیت زاینده رود رو به بهبود پیش نمی رود جای ابهام دارد.
وی ادامه داد: سوال این است که آیا با مدیریت تامین و عرضه آب مشکل زاینده رود حل می شود؟
این استاد دانشگاه با نگاه به سابقه تاریخی زاینده رود از دهه 30 تاکنون گفت: در آن زمان تونل اول کوهرنگ افتتاح و نزدیک به 300 میلیون مترمکعب آب به زاینده رود اضافه شد.
صفوی اضافه کرد: همچنین در دهه 50 سد زاینده رود افتتاح و سال 65 تونل دوم کوهرنگ به بهره برداری رسید، سال 89 تونل چشمه لنگان به منابع آبی اضافه شد و در زمان حال به دنبال تونل کوهرنگ سه و طرح بهشت آباد هستیم.
وی نگاه تک بُعدی به تامین و عرضه آب را پاسخگو ندانست و افزود: اگر نزدیک به 990 میلیون مترمکعب آورد طبیعی از منابع آب سطحی داشته باشیم و منابع آب از جمله تونل اول و دوم کوهرنگ و تونل چشمه لنگان حدود 500 میلیون مترمکعب آب به ذخایر اضافه کنند بازهم نمی توان مشکلات کنونی را برطرف کرد.
صفوی اظهار داشت: قرار بود 160 میلیون مترمکعب آب توسط تونل چشمه لنگان به رودخانه اضافه شود که نه تنها این اقدام صورت نگرفته بلکه آب پایه طبیعی قبلی هم به زاینده رود نمی رسد.

** پایداری آب در بالا دست باعث توسعه کشاورزی شده است
دکتر صفوی تصریح کرد: 38 بند جدید برای برداشت آب از رودخانه اسکندری که تونل چشمه لنگان به آن ختم می شود، تعریف شده است و کشاورزی در منطقه بالا دست به دلیل وجود آب پایدار، خاک و اقلیم مناسب توسعه پیدا کرده است.
این استاد دانشگاه گفت: از ابتدای مهرماه سال جاری تاکنون 220 میلی متر در بالا دست سد زاینده رود در شاخه چلگرد و 80 میلی متر در شاخه دامنه و داران بارندگی صورت گرفته است اما هیچ آبی به سد زاینده رود اضافه نشده و حجم سد در زمان حال حدود 126 میلیون مترمکعب است.
وی توسعه کشاورزی را عامل اضافه نشدن آب به سد زاینده رود دانست و بیان کرد: اگر بارندگی ها قبل از توسعه کشاورزی رخ می داد امروز باید نزدیک به 200 میلیون مترمکعب آب در سد داشتیم.

** عمق آب های زیرزمینی به 200 متر می رسد
صفوی با اشاره به وضعیت آب های زیرزمینی افزود: آب خوان هایی که زمانی عمق آب در آن ها بیش از پنج متر نبود امروز به بیش از 120 تا 200 متر رسیده که نشان می دهد ظرفیت بسیاری را در آب های زیرزمینی از دست دادیم.
وی ادامه داد: در مجموع بیش از 5.5 میلیارد مترمکعب اضافه برداشت از منابع آبی سطحی زیرزمین داشتیم که این آب ها که میراث گذشتگان بوده در طول 40 سال هدر رفته و مناطق مختلف را با فرآیندهایی همچون نشست زمین و پیش روی آب شور مواجه کرده است.
این استاد دانشگاه وضعیت کنونی منابع آبی زیرزمینی را از بین رفتن ساختارهای مشارکتی سنتی در دهه های قبل (میرآب ها) و به دنبال آن تغییر فرهنگ ذینفعان و نیز تفکر نادرست مدیران از مشارکت و از طرف دیگر فساد و کمبود سرمایه های اجتماعی دانست و عنوان کرد: تا مدیریت غیر مشارکتی را در این زمینه شاهد باشیم معضل زاینده رود برطرف نخواهد شد.
وی خاطرنشان کرد: نبود شفافیت یکی از مولفه های مدیریت غیر مشارکتی است که این بازو ساختار مدیریتی ناکارآمد را برای ما به وجود آورده است از این رو نباید انتظار معجزه در ساختارهای مدیریتی ناکارآمد را داشته باشیم.
صفوی با بیان اینکه فقدان الگوی کشت مناسب و بهره وری اقتصادی در بخش مصرف تشدید مشکلات آبی را به دنبال داشته است، گفت: از این رو ساختار غیرمشارکتی، عدم وجود شفافیت، ایجاد فساد، اطلاعات ناقص، تعارض منافع، تصمیم گیری پشت درهای بسته، ضعف نظارت، نبود هماهنگی بین سازمان ها و نداشتن فهم درست از مسائل نبود تعامل و هم افزایی را بین دستگاه ها به وجود آورده است.

** حکمرانی آب و مدیریت بهم پیوسته راه نجات زاینده رود
این استاد دانشگاه معتقد است اگر اقدامات مهندسی انجام شده به حالت قبل بازگردد مشکل زاینده رود حل می شود اما متاسفانه اقدامات مهندسی جدید باری اضافه بر خطاهای قبلی است.
وی با اشاره به راه حل برای مشکل زاینده رود گفت: به صورت کلی ساختار کنونی برای نجات زاینده رود مناسب نیست، این ساختار تنبل و قدیمی است از این رو نیاز به حکمرانی آب و مدیریت بهم پیوسته در این زمینه است.
به گفته صفوی مولفه های حکمرانی و مدیریت بهم پیوسته آب متشکل از مشارکت، شفافیت، مساوات، اثربخشی و بازدهی، حاکمیت قانون، پاسخگویی یکپارچگی و ملاحظات اخلاقی و انسجام است که متاسفانه در ساختار مدیریت آب کشور چنین حاکمیتی وجود ندارد.
وی تاکید کرد : باید باور داشته باشیم که معضل منابع آب در حوضه زاینده رود وجود دارد اما قابل حل است، این بحران همانگونه که مزمن و در طول زمان ایجاد شده نیز نیاز به زمان دارد.
وی شناخت رویکرد مدیریت تقاضا به جای مدیریت تامین آب را مهم دانست و ادامه داد: در کوتاه مدت نمی توان آب جدیدی وارد حوضه کرد از این رو باید با همین میزان آب مدیریت صحیح داشته باشیم.
این استاد دانشگاه شیوه های علاج بخشی به زاینده رود را صرفا از نوع مهندسی و سازه ای ندانست زیرا طرح های کوتاه مدت و تسکینی نمی توانند پایداری درازمدت ایجاد کنند.
به گفته کارشناسان و صاحبنظران این حوزه، بستر و شیوه های کنونی منابع آب منسوخ و برای شرایط موجود حوضه زاینده رود کاربردی نیست همچنین کلیه بخش های محیط زیست، اقتصادی، اجتماعی، سیاسی باید به صورت مشارکتی فعال و شفاف به اصلاح شرایط موجود بپردازند و در نهایت اصلاح و بروز رسانی قوانین و ساختارها به نحوی که در آن حکمرانی آب جایگزین مدیریت آب شود.

** در کوتاه مدت نمی توان زاینده رود را احیا کرد
همچنین عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی اصفهان گفت : 27 سال گذشته مقاله ای نوشتیم که شهر اصفهان یوسف شهرهای ایران است و این یوسف بودن به زشتی می گراید اما نه براثر پیری بلکه براثر پیرایه های نامناسب و نادرست.
مهدی بصیری اظهار داشت: در آن زمان یکی از مدیران در همایشی عنوان کرد به دلیل قرارگرفتن در منطقه خشک باید تا آخرین قطره آب را مصرف کنیم و این تفکری نادرست بود زیرا به دلیل قرارگیری درمنطقه خشک باید به صورت بهینه از آب استفاده می کردیم.
وی ادامه داد: در آن سال با مدیریتی که نه پایه علمی داشته و نه مشارکتی بود منابع آب را هدر داده و در زمان حال شاهد وضعیت زاینده رود در این خطه هستیم.
این استاد دانشگاه شرایط اجتماعی و سیاسی کشور را مانع از یک سری اقدامات در این راستا دانست و بیان کرد: امیدی به اصلاح رودخانه در زمان کوتاه نیست.
وی افزود: سال 72 و 73 بیشترین بارندگی در حوضه زاینده رود صورت گرفت و حدود 2400 میلی متر در کوهرنگ باران بارید که همان سال سازمان آب در اصفهان آب فروشی می کرد در حالی که مدیریت آب چهارمحال و بختیاری هم در اختیار اصفهان بود.
بصیری از پیش بینی خشک شدن رودخانه در سال 72 خبر داد و گفت: آن زمان در کلاس اکولوژی به دانشجویان گفتم رودخانه زاینده رود در سال های آینده خشک می شود زیرا می دانستم آب فروشی می کنند و کشاورزی تا حد زیادی توسعه پیدا کرده همچنین صنعت و فضای سبز و جمعیت باری بر دوش زاینده رود شده است و با این وجود در مهیار و برخوار کانال آب کشیدند.
وی ادامه داد: در سال 76 نخستین بار با کانال، آب به مهیار و برخوار فرستادند و در دشت حنا کانال های بزرگ آبی احداث کردند.
این استاد دانشگاه نداشتن روحیه انتقاد پذیری و مشارکت و نبود کارشناس را در وضعیت کنونی زاینده رود دخیل دانست.
وی از وجود روحیه مشارکت پذیری در طومار شیخ بهایی خبر داد و افزود: آن زمان با وجود روحیه مشارکتی شاهد خشکی زاینده رود نبودیم اکنون که این روحیه از بین رفته و به بنگاه مستقل آبیاری تبدیل شده و زاینده رود هم به تاریخ پیوسته است.

**نبود شفافیت و مطالبه گری عمومی مشکل احیای زاینده رود
مسوول کمیته آب اتاق بازرگانی اصفهان نیز گفت: سد زاینده رود در زمان حال حدود 130 میلیون مترمکعب آب دارد و این در حالیست که برای شرب نیاز به 400 میلیون مترمکعب آب داریم ؛ امسال برای نخستین بار در تابستان بیش از 30 درصد آب مورد نیاز اصفهان بزرگ از آب های زیر زمینی تامین شده است.
علی یوسفی تصریح کرد: قرار بود حدود 100 چاه حفر شود و آب و فاضلاب این چاه ها را خریداری کند، همچنین قرار بر این بود که 400 کیلومتر شبکه ایزوله و آب شرب از مخزن برداشت شود.
وی همچنین آشفتگی در سیاست گذاری و نبود انسجام را در وضعیت کنونی زاینده رود تاثیرگذار دانست و گفت :در سال 92 تقریبا بارگذاری ها در حوضه زاینده رود کاهش پیدا کرد اما در زمان حال شاهد بارگذاری های جدید در این حوضه هستیم که به عنوان مثال قرار شده 29 هزار هکتار در استان چهارمحال و بختیاری و پنج هزار هکتار در استان اصفهان اراضی شیب دار به باغ تبدیل شود.
وی با بیان اینکه در سطح ملی برای شرایط زاینده رود برنامه و تدبیری اندیشیده نشده است، گفت: در سطح منطقه ای استاندار سابق برنامه ای برای احیای زاینده رود داشت که با مخالفت سمن های زیست محیطی و دانشگاهیان مواجه شد.
یوسفی نبود مطالبه مردمی و کنش گری را یکی از مشکلات اساسی برای احیای این رودخانه دانست و افزود: نبود شفافیت، مطالبه گری عمومی و پایین بودن سطح سواد اطلاعاتی سبب کاهش مسوولیت پذیری شده است.
وی پیشنهاد کرد: برای اولین بار در ایران یکی از تابلوهای شهر را به شرایط سد زاینده رود و میزان ورودی و خروجی سد اختصاص دهیم تا مردم نسبت به داشته ها آگاه باشند.
مسوول کمیته آب اتاق بازرگانی اصفهان، اطلاع رسانی در حوضه زاینده رود را امنیتی دانست و افزود: مشخص نیست چرا با اطلاع رسانی در خصوص وضعیت زاینده رود و سد مخالفت می کنند؟ از این رو از شهروندان و مردم این خطه می خواهیم که مطالبات خود را به گوش مسوولان برسانند.
زاینده ‌رود بزرگترین رودخانه فلات مرکزی ایران است که از کوه‌های زاگرس مرکزی بویژه زردکوه بختیاری سرچشمه می گیرد که پیش از خشکسالی در کویر مرکزی ایران به سمت شرق حدود200 کیلومتر پیش می‌ رفت و در نهایت به تالاب گاوخونی در شرق اصفهان می ریخت.
این رودخانه در حدود 10 سال گذشته بدلیل خشکسالی و کمبود منابع آبی به رودخانه فصلی تبدیل شده و دراغلب ماه های سال در استان اصفهان خشک است.
آخرین بار که آب در این رودخانه تا شهر اصفهان و شرق این شهرستان جریان داشت از هفته دوم فروردین تا اواسط خرداد سال 96 بود.
هرچند مرداد امسال آب در این رودخانه به مدت 10 روز به منظور آبیاری درختان و باغ های غرب استان اصفهان جریان یافت اما به شهر اصفهان نرسید و گویی سمفونی مرگ این رودخانه در حال کوک کردن آخرین ساز خود است.