به گزارش ایران اکونومیست، مفاتیح الجنان مملو از ادعیه و زیاراتی است که اعمال ایام سال را بسته به نوع ماه و رخداد‌ها شرح می‌دهد. در همین راستا امروز باشگاه خبرنگاران جوان قصد دارد تا در حد توان به بررسی کتاب مفاتیح الجنان بپردازد. پس با ما همراه باشید.
مَفاتیحُ الجِنان (به معنای کلید‌های بهشت‌ها) نام رایج‌ترین کتاب دعا در بین شیعیان، تألیف شیخ عباس قمی (۱۲۹۴-۱۳۵۹ق) است. این کتاب مجموعه‌ای از دعاها، مناجات‌ها، زیارات، اعمال مخصوص ایام سال و ماه و آداب و رسوم دینی است که از پیامبر اسلام و ائمه شیعیان و علما نقل شده است.
مؤلف مفاتیح بخش زیادی از این کتاب را از کتاب‌های پیشین مانند اقبال سید بن طاووس و مصباح کفعمی و زاد المعاد علامه مجلسی گرفته است. متن دعاها و زیارت‌ها به عربی نوشته شده و مؤلف در آغاز بعضی دعاها توضیحات فارسی آورده است.
مفاتیح در سال ۱۳۴۴ ق در مشهد منتشر و در مدت کوتاهی همه‌گیر شد. این کتاب در خانه‌ها و اماکن متبرکه شیعیان ایران یافت می‌شود و غالباً تنها منبع مورد مراجعه بسیاری از شیعیان جهان برای اعمال مستحبی و در مناسبت‌های مذهبی است.
مشهورترین ترجمه آن به فارسی از مهدی الهی قمشه‌ای است. محدث قمی، کتاب الباقیات الصالحات را نیز با همان مضمون ادعیه، زیارات و نمازها به مفاتیح افزوده که در بیشتر نسخه‌ها در حاشیه مفاتیح درج شده است.
دو کتاب مفاتیح نوین و منهاج الحیاة با هدف مستندسازی و کتاب مفاتیح الحیات با انگیزه تکمیل مفاتیح الجنان منتشر شده است. خلاصه‌های متعددی از مفاتیح با نام‌های گوناگون منتشر شده است.
مؤلف مفاتیح الجنان
عباس بن محمد رضا قمی (۱۲۹۴-۱۳۵۹ق) مشهور به شیخ عباس قمی و محدث قمی از علمای شیعه در زمینه حدیث، تاریخ و خطابه است. وی صاحب تألیفات بسیاری در حوزه‌های مختلف است که معروف‌ترین آن‌ها مفاتیح الجنان، سفینة البحار و منتهی الآمال است.
محدث قمی در سال ۱۳۵۹ق در نجف درگذشت و در حرم امام علی (ع) دفن گردید.
پسر محدث قمی نقل کرده است که پدرش تمام کتاب را با وضو نگاشته است.
انگیزه نگارش مفاتیح الجنان
شیخ عباس قمی خود می‌گوید مفاتیح را به انگیزه اصلاح کتاب مِفتاح الجنان نوشته است که در آن زمان رایج و دعا‌های بدون سندی در آن بوده است: «برادران دینی از من خواسته‌اند که دعا‌های سنددار کتاب مفتاح الجنان را جدا نموده به همراه سایر دعا‌های معتبر بنویسم».
با این همه شیخ عباس قمی دعاها را به همراه سند نیاورده است، بلکه فقط بیان کرده دعا را از کدام منبع نقل می‌کند. همچنین برخی از دعا‌های نقل‌شده در کتاب مفاتیح از معصومان نرسیده است و نوشته برخی از علماست، مانند دعای عدیله.
ساختار مفاتیح الجنان
معمولاً در ابتدای مفاتیح الجنان، چند سوره بلند و کوچک قرآن چاپ می‌شود.
مطالب مفاتیح الجنان در چند باب دسته‌بندی شده است:
باب اول: ادعیه
شامل تعقیبات نمازها، اعمال شب و روز و ایام هفته، نماز‌های معروف مثل نماز حضرت رسول (ص)، نماز امیرالمؤمنین (ع)، نماز حضرت فاطمه (س)، نماز جعفر طیار، زیارت ائمه در روز‌های هفته، برخی از دعاها و مناجات‌ها چنین هستند: (مناجات خمس عشر از امام سجاد)، مناجات امام علی در مسجد کوفه، دعای سمات، کمیل، جوشن صغیر و جوشن کبیر، دعای مکارم الاخلاق و غیره.
باب دوم: اعمال سالیانه
این باب برای بیان اعمال مستحبی در طول سال قمری تنظیم شده است. مطالب این قسمت از ماه رجب شروع شده و با اعمال ماه جمادی الثانی و سپس اعمال نوروز و ماه‌های رومی تمام می‌شود. مناجات شعبانیه، در اعمال ماه شعبان، دعای ابوحمزه ثمالی، دعای افتتاح و دعای سحر معروف، اعمال شب‌های قدر در اعمال ماه رمضان، دعای امام حسین در روز عرفه در اعمال ماه ذی الحجة جزو معروف‌ترین و مشهورترین مطالب این بخش از مفاتیح به شمار می‌روند.
باب سوم: بخش زیارات
در این باب ابتدا مطالبی درباره آداب سفر و زیارت و نیز اذن دخول حرم‌ها ذکر شده است. نخستین زیارت، زیارت رسول خدا (ص) است که بعد از آن، زیارت حضرت فاطمه (س) و سپس زیارت ائمه بقیع آمده است. علاوه بر زیارت دوازده امام، این بخش شامل زیارت امامزادگان و بعضی از بزرگان و علمای شیعه نیز می‌شود، زیارت‌هایی مثل زیارت حضرت حمزه، مسلم بن عقیل، فاطمه بنت اسد، شهدای جنگ احد، سلمان فارسی و غیره. اعمال برخی از مساجد معروف مثل مسجد کوفه، مسجد صعصعه نیز در این بخش گنجانده شده است.
طولانی‌ترین بخش این باب به زیارت امام حسین (ع) اختصاص دارد. مشهورترین زیارتنامه‌های امام حسین (ع) مثل زیارت عاشورا، زیارت اربعین و زیارت وارث در این قسمت نقل شده است. دعای ندبه، دعای عهد و زیارت جامعه کبیره نیز در قسمت مربوط به زیارت امام زمان (عج) آمده است. پس از زیارت‌های مربوط به امام زمان (عج)، زیارت انبیا، زیارت حضرت معصومه (س) و زیارت حضرت عبدالعظیم حسنی نقل شده است. مطلب پایانی این باب که آخرین مطلب مفاتیح در نسخه ابتدایی آن محسوب می‌شود، مطلبی است با عنوان زیارت قبور مؤمنین و دعای مربوط به آن.
شیخ عباس قمی در چاپ دوم کتاب مفاتیح الجنان هشت دعا را به مفاتیح اضافه کرد:
دعای وداع با ماه رمضان
خطبه روز عید فطر
زیارت جامع ائمه المومنین
دعای بعد از زیارت‌ها
زیارت وداع با ائمه
رقعه‌ای برای حاجت
این مطلب را از دست ندهید: چطور می‌توانیم سحر را باطل کنیم؟/راهکار‌هایی برای ابطال سحر و طلسم
دعا برای زمان غیبت امام زمان (عج)
آداب زیارت نیابتی
محتوای مفاتیح الجنان در یک نگاه
در این کتاب قبل از هر چیز چند سوره از قرآن کریم آمده که در بعضی از دعاها خواندن آن‌ها توصیه شده است.
بعد از آن می‌توان محتوای مفاتیح الجنان را به صورت زیر دسته‌بندی کرد:
آداب، مقدمات، تعقیبات نماز و خواص نماز و سوره‌ها
اعمال روز و شب و ایام هفته
مناجات (شامل مناجات خمسه عشر و امام علی (ع))
دعا‌های معروف از جمله دعای سمات، دعای کمیل، دعای جوشن کبیر و...
زیارت‌ها
اعمال ماه‌ها
نماز‌های مستحبی از جمله نماز لیله الدفن، نماز حاجت و...
این مطلب را از دست ندهید: دعایی برای رفع حزن و غم/ چرا آدمی دچار حزن و اندوه می شود؟
دعا‌هایی برای حل مشکلات
آداب عقیقه، استخاره و...
آداب مربوط به دفن میت و...
شیخ عباس قمی قسمت اعظم این کتاب را از کتاب‌های اقبال سید بن طاووس، مصباح کفعمی و زادالمعاد علامه مجلسی گرفته است.
سایر منابع آن به شرح زیر است:
اثبات الهداه شیخ حر عاملی
الاحتجاج طبرسی
الاختیار ابن باقی
اربعه ایام میرداماد
الازریه شیخ کاظم ارزی
اعلام الوری شیخ طبرسی
الامالی شیخ طوسی
الامان سید بن طاووس
بحارالانوار علامه مجلسی
تاریخ عالم‌آرای عباسی
تحفه الزائر علامه مجلسی
تهذیب الاحکام شیخ طوسی
جامع الاخبار
این مطلب را از دست ندهید: اصل دعانویسی در اسلام و حکم شرعی آن/ دعانویسی در اسلام به چه معناست؟
جماع الاسبوع سید بن طاووس
مفاتیح الجنان برای اولین بار چه زمانی منتشر شد؟
مفاتیح الجنان برای اولین بار در سال ۱۳۴۴ هجری قمری در مشهد منتشر شد و در زمان کوتاهی جای خودش را در بین مؤمنان باز کرد.
