طرح «کاهش» پایتخت؛ از نظر تا عمل

به گزارش ایران اکونومیست؛ این آمار ستاد مرکزی معاینه فنی خودروهای پایتخت بدین معناست که 32 درصد آلودگی هوای تهران تنها توسط 10 درصد خودروها ایجاد می شود و می توان گفت مهمترین هدف اجرای طرح کاهش منطقه کم انتشار(آلودگی هوا) یا همان «LEZ» در واقع ممنوعیت یا اعمال عوامل بازدارنده برای تردد خودروهای فرسوده و به تبع آن کاهش ترافیک و آلودگی هوا است.
طرحی که در کشورهای پیشرفته اجرای آن درکنار محدودیت ورود وسایل آلاینده با توسعه حمل و نقل عمومی بویژه اتوبوس، مترو و دیگر وسایل هم همراه بوده و آثار خوبی نیز به دنبال داشته است.

*طرح کاهش چیست؟
طرح ترافیکی «مناطق کم انتشار» (Low emission zone) که از آن در ایران به عنوان طرح کاهش( ال ای زد) یاد می شود اکنون در مناطقی از 11 کشور عضو اتحادیه اروپا اجرا می شود و براساس آمار رسمی اجرای آن در 225 منطقه از محدوده اتحادیه اروپا از جمله «اکوپست» شهر میلان و مناطقی از لندن موفقیت آمیز بوده است.
منظور از مناطق کم انتشار نواحی جغرافیایی است که معمولا بار ترافیکی سنگینی دارند و میزان آلودگی هوای بالاتری نسبت به دیگر مناطق شهر دارد.
مطالعات طرح کاهش در ایران نخستین بار سال 92 در دفتر محیط زیست معاونت حمل و نقل و ترافیک شهرداری تهران با کمک مشاوران داخلی و خارجی انجام و ششم دی ماه سال 93 طرح پیشنهادی شهرداری به وزارت کشور ارسال شد.
طرح مذکور در یکصد و بیست و هشتمین جلسه هماهنگی عالی ترافیک شهرهای کشور در 9 تیر 95 تصویب و مقرر شد اجرای آن در 3 فاز انجام شود.
علاوه بر محمدباقر قالیباف شهردار وقت تهران و سید جعفر تشکری هاشمی معاون حمل و نقل و ترافیک وی، امضای سیدمهدی یدی همدانی مدیرکل دفتر حمل و نقل و ترافیک و دبیر شورای عالی هماهنگی ترافیک شهرهای کشور، سردار تیمور حسینی رئیس وقت پلیس راهور تهران و سردار اسکندر مؤمنی رئیس وقت پلیس راهور کشور نیز در مصوبه طرح کاهش مشاهده می شود.

*طرح کاهش روی کاغذ
براساس چیزی که مصوب شد خودروها در قالب طرح کاهش به چهار دسته هیبریدی، انژکتوری، کاربراتوری و فرسوده تقسیم و در چهار گروه آبی، سبز، زرد و قرمز قرار گرفتند.
هیچ منعی برای تردد خودروهای کلاس آبی در محدوده ای که طرح کاهش (طرح زوج و فرد) در آن اجرا می شود وجود نداشت اما خودروهای کلاس سبز در روزهای ناسالم، خودروهای کلاس زرد تمامی روزهای سال از صبح تا عصر و خودروهای کلاس قرمز در تمامی طول شبانه روز نمی توانستند در محدوده این طرح تردد کنند.
همچنین مقرر شد فاز نخست طرح کاهش در تهران از ابتدای شهریور سال 95 اجرا و طبق آن مالکان تمامی خودروها موظف شدند برای ورود به محدوده طرح زوج و فرد تهران برگه معاینه سلامت خودرو (معاینه فنی) اخذ کنند در غیر این صورت روزانه 50 هزار تومان جریمه شوند.
ثبت تخلف نداشتن معاینه فنی به صورت مکانیزه و توسط دوربین های محدوده زوج و فرد و طرح ترافیک انجام می شود.
طبق این مصوبه زمان آغاز فاز دوم طرح کاهش آبان 95 پیش بینی شده بود و در این مرحله خودروهای فاقد معاینه فنی باید در تمامی مناطق شهر تهران اعمال قانون شوند.
در فاز سوم (ابتدای دی 95) هم تصمیم بر آن بود که محدودیت هایی برای تردد خودروهای فاقد معاینه فنی در تمامی محدوده شهر تهران اجرا و خودروهای کاربراتوری از ورود به محدوده طرح زوج و فرد منع شوند.
براساس قانون خودروهایی که چهار سال تمام از تولید آنها گذشته باشد (خودروهای تولید داخل قبل از سال 93 و خودروهای وارداتی تولید قبل از سال 2013) ملزم به دریافت برگه معاینه فنی هستند.

* سرنوشت طرح کاهش در اجرا
طرح ترافیکی کاهش که با هدف کاهش آلودگی هوای تهران تدوین و قرار بود سال 94 اجرا شود مراحل مختلفی را برای اجرایی شدن پشت سرگذاشت.
پاییز سال 94 ایرادهایی از سوی پلیس راهور به طرح کاهش وارد و مسائلی از جمله نبود امکانات سخت افزاری و نرم افزاری برای اجرا، مطابقت نداشتن با عدالت اجتماعی و فرسودگی ناوگان حمل و نقل عمومی به عنوان دلایل منع اجرای طرح کاهش از سوی پلیس راهور عنوان شد.
این موضوع سبب شد این طرح برای بررسی، اصلاح و تصویب مجدد به شورای عالی ترافیک ارسال شود و همین امر موجب بروز وقفه ای در اجرای طرح ترافیکی کاهش شد.
پلیس راهور اعلام کرد در صورتی طرح کاهش را اجرا خواهد کرد که این طرح به تصویب شورای عالی ترافیک کشور برسد و در پی طرح موضوع در شورای عالی ترافیک کشور بخش هایی از طرح تغییر کرد و بخش هایی از آن تصویب شد.
پس از آن مسئولان شهرداری اجرای طرح کاهش را منوط به ابلاغ آن از سوی وزارت کشور دانستند تا اینکه وزارت کشور شهریور ماه سال 95 طرح کاهش را برای اجرا به دستگاه های متولی ابلاغ کرد.
15 شهریور 95 سید نواب حسینی منش مدیرعامل ستاد مرکزی معاینه فنی پایتخت در یک نشست خبری از آغاز فاز نخست طرح ترافیکی کاهش البته به صورت ارشادی خبر داد.
در این مرحله خودروهایی که وارد محدوده طرح زوج و فرد می شدند علاوه بر شماره پلاک، برگه معاینه فنی خودرو نیز بصورت مکانیزه کنترل و در صورت نداشتن مجوز فنی برای مالک خودرو پیامک ارشادی ارسال می شد.
به گفته وی، ارسال این پیامک به منزله جریمه خودرو نبود و در آن از مالک خودرو فاقد معاینه فنی خواسته شد تا اول مهرماه نسبت به دریافت معاینه فنی اقدام کند.
حسینی منش در آن مقطع، اول مهرماه سال 95 را زمان آغاز فاز دوم طرح کاهش ذکر و بیان کرد که در این فاز 300 دستگاه دوربین، تردد خودروها در محدوده ترافیکی زوج و فرد را کنترل می کند و برای متخلفان( نداشتن معاینه فنی) 50 هزار تومان جریمه ثبت می شود.

* آغاز صف های کیلومتری و تعویق طرح کاهش
پس از رسانه ای شدن اجرای طرح کاهش و ارسال پیامک های ارشادی، هجوم بی سابقه مالکان خودرو به مراکز 13 گانه معاینه فنی در شهر تهران اجرای این طرح را به تعویق انداخت.
در روزهای نخست مهرماه تعداد مراجعه به مراکز معاینه فنی هفت برابر روزهای عادی افزایش یافت به طوری که روزانه سه هزار و 500 خودرو برای دریافت تأییدیه معاینه فنی اقدام می کردند و به همین دلیل ستاد مرکزی معاینه فنی پایتخت فعالیت این مراکز را 24 ساعته کرد.
ازدحام بیش از حد خودروها در مراکز معاینه فنی تهران برای اخذ تاییدیه به اعلام پلیس راهور پایتخت برای توقف موقت این طرح در روز پنجم اجرای آن انجامید اما در نهایت مرحله اول طرح ترافیکی کاهش از 17 مهر 95 به صورت جدی آغاز شد و همچنان ادامه دارد.

* طرح کاهش یا اخذ معاینه فنی
براساس طرح کاهش که در 225 منطقه از کشورهای عضو اتحادیه اروپا اجرا می شود تردد هرگونه خودروهای فرسوده با آلایندگی بالا و غیر استاندارد(کمتر از یورو 2) در این مناطق ممنوع است و تردد خودروهای با استانداردهای بالاتر نیز با محدودیت های خاص و در ساعات ویژه ای انجام می شود.
همچنین تردد خودروهای هیبریدی و برقی در تمامی مناطق و ساعات آزاد است و سیستم طبقه بندی خودروها براساس آلایندگی به صورت دقیق اجرا می شود.
موضوع حائز اهمیت این است که تردد خودرویی با سطح استاندارد نامطلوب در مناطق طرح کاهش در اروپا علاوه بر جریمه مشمول عوارض سنگینی نیز می شود و درآمدهای کسب شده به صورت یارانه به توسعه و بهبود حمل و نقل عمومی اختصاص می یابد.
نکته دیگر در اجرای طرح کاهش در اروپا این است که مدیریت شهری ابتدا نسبت به تامین زیرساخت های لازم و گسترش حمل و نقل عمومی قابل دسترس اعم از مترو و اتوبوس اقدام کرده و سپس دست به اجرای طرح های اینچنینی می زند؛ در واقع گران کردن هزینه تردد با خودروهای شخصی در کشورهای پیشرفته دنیا در کنار تشویق شهروندان به استفاده از وسایل حمل و نقل عمومی ارزان به صورت همزمان انجام می شود.
از سوی دیگر این کشورها برای کاهش آلودگی هوا به عنوان مهمترین هدف طرح کاهش، سال ها است که به تولید خودرو با کیفیت با کمترین سطح آلایندگی ممکن و عرضه سوخت و بنزین با بالاترین استاندارد اقدام کرده اند، امری که باید در کشور ما نیز به آن به عنوان الگویی مناسب توجه شود.
به عقیده بسیاری از کارشناسان حوزه امر حمل و نقل، طرحی که به عنوان کاهش در تهران انجام شد بیشتر به طرح عمومی سازی معاینه فنی شبیه است چرا که مهمترین بخش های طرح کاهش یعنی طبقه بندی خودروها به چهار گروه آبی، سبز، زرد و قرمز و محدودیت های تردد در محدوده های معین هرگز عملی نشد.
از سوی دیگر زیرساخت های لازم بویژه گسترش و توسعه حمل و نقل عمومی(مترو و اتوبوس) مهیا نیست و شهروندان تهرانی هم ترجیح می دهند از خودرو شخصی خود برای مسافرت های درون شهری استفاده کنند.
کیومرث کلانتری مدیرکل حفاظت محیط زیست استان تهران  گفته که بیش از نیمی از 6 هزار و 200 دستگاه اتوبوس شهر تهران فرسوده و برای نوسازی ناوگان اتوبوسرانی احتیاج به چهارهزار اتوبوس جدید است.
وی افزود: عمر مفید اتوبوس های درون شهری 8 سال است اما بسیاری از اتوبوس های تهران بیش از 11 سال است که در چرخه حمل و نقل عمومی شهر فعالیت می کنند.
معاونت حمل و نقل و ترافیک شهرداری تهران نیز چندی پیش با ابلاغ بخشنامه‌ای اعلام کرد: تردد تمامی اتوبوس‌های دودزا و فاقد معاینه فنی معتبر در پایتخت از اول مهرماه امسال ممنوع است.

گفته می شود پایتخت به تامین دو هزار واگن نیاز فوری دارد که در این راستا محمدعلی افشانی شهردار تهران در نخستین نشست خبری خود با اصحاب رسانه توجه به موضوع کاهش آلودگی هوا و ترافیک را ازجمله برنامه های مهم خود برشمرد و گفت: بیش از 70 واگن بزودی وارد مدار حمل و نقل عمومی پایتخت می شود.
وی همچنین گفته که قرارداد ساخت 630‌ واگن بزودی امضا و ساخت واگن ها آغاز شود.

** اجرای فاز دوم طرح کاهش از ابتدای آبان 97
به گفته مدیرعامل ستاد مرکزی معاینه فنی خودروهای تهران فاز دوم طرح کاهش (LEZ) از ابتدای آبان امسال اجرایی می شود.
ازویژگی های فاز دوم طرح کاهش این است که این طرح در سراسر شهر تهران هر روز هفته و به صورت ٢٤ ساعته اجرایی می شود و تردد خودروهای فاقد برگه سلامت خودرو توسط تمامی دوربین های راهنمایی و رانندگی پایتخت رصد و مالکان این خودروها به ازای هر روز تردد 50 هزار تومان جریمه می شوند.
در این مرحله از اجرای طرح کاهش تردد خودروها در کل شهر تهران اجرا می شود و دوربین ها خودروهای فاقد معاینه فنی را در همه مناطق پایتخت جریمه خواهند کرد.
تعداد کل دوربین های طرح کاهش(محدوده زوج و فرد) هم اکنون 368 دوربین است که به گفته حسینی منش با شروع فاز دوم طرح از ابتدای آبان امسال تمامی دوربین های راهنمایی و رانندگی شهر تهران به سیستم ثبت تخلف معاینه فنی مجهز می شوند.

حسینی منش گفته که از ابتدای اجرای طرح کاهش تاکنون چهار هزار و ٤٠٠ دستگاه خودرو فاقد معاینه فنی از طریق دوربین‌های ثبت تخلف محدوده زوج و فرد و محدوده طرح ترافیک (طرح کاهش)اعمال قانون شده‌اند.
او می گوید که اینک از دو میلیون و 500 هزار دستگاه خودرو مشمول قانون معاینه فنی، یک میلیون خودرو فاقد این برگه سلامت هستند.
به گفته این مقام مسئول، یکی دیگر از اقداماتی که راستای طرح کاهش انجام شد اجرای آزمون معاینه فنی برتر در مراکز معاینه فنی تهران بود که بر این اساس تا پایان خرداد سال جاری 89 هزار دستگاه خودرو معاینه فنی برتر دریافت کردند و مشمول تخفیف ویژه برای ورود به طرح ترافیک تهران شدند.
همچنین براساس گزارش ستاد معاینه فنی خودروهای پایتخت، مقایسه آمار اسفند 95 و خرداد 97 نشان می دهد 33 درصد خودروهای فاقد معاینه فنی کاهش یافته است.

* دورنمای طرح کاهش
کارشناسان، اجرای طرح کاهش را که ورود خودروهای دودزا را به شهر محدود می کند بسیار مفید و ضروری می دانند اما معتقدند که دیگر ابعاد اجرای این طرح که در دیگر کشورها نیز به صورت موفق عملیاتی شده باید به مرحله اجرا برسد تا با توسعه حمل و نقل عمومی بتوان زمینه کاهش آلودگی هوای کلانشهر پایتخت را درعمل شاهد باشیم.
امکان خرید خودرو باکیفیت نکته مهم دیگری است که علی خاکساری استاد دانشگاه علامه طباطبایی و متخصص برنامه ریزی شهری و حمل ونقل نیز آن را تایید می کند و با تاکید بر اینکه شیوه کنونی اجرای طرح ترافیکی کاهش نادرست است  می گوید که «ال ای زد» واقعی این است که خودرو کیفی در اختیار مردم قرار گیرد و شهروندان امکان استفاده از خودرو باکیفیت را داشته باشند.
وی معتقد است که بیش از 90 درصد خودروهایی که با قیمت گزاف در اختیار مردم قرار می گیرند ضوابط استفاده در محدوده طرح کاهش را ندارند.
به گفته این کارشناس، اجرای صحیح طرح کاهش در کشورهایی امکانپذیر است که بازار خودرو آنها رقابتی باشد و مردم بتوانند با حقوق چهار تا شش ماه خود یک خودرو با مشخصات کامل زیست محیطی را تهیه کنند.
این استاد دانشگاه همزمان با اجرای نخستین فاز از طرح کاهش در تهران  گفته بود: اجرای طرح کاهش واقعی در پایتخت امکانپذیر نیست و اینکه طرحی ناقص که تنها نامی از «ال ای زد» دارد را اجرا کنیم قطعا با شکست مواجه خواهد شد و بعدها ادعا می شود که طرح ال ای زد طرح خوبی نیست.
خاکساری با تأکید بر اینکه باید به سمت حمل و نقل پایدار حرکت کنیم می گوید که لازمه این امر ایجاد حمل و نقل همگانی با کمیت و کیفیت کاملا مناسب و ایجاد محدودیت برای استفاده از خودرو شخصی است به گونه ای که مردم به سمت استفاده از حمل و نقل عمومی ترغیب شوند.

 پرسشی که پس از این همه کش و قوس و اجرای با تعویق و نصفه نیمه فاز نخست طرح کاهش به ذهن هر شهروند تهرانی خطور می کند این است که آیا طرح مذکور مشکلی از بار ترافیک و آلودگی هوا در محدوده اجرایی آن حل کرده و اساسا چند درصد از اهداف در فاز نخست طرح محقق شده که بتوان به فاز دوم این طرح امیدوار بود.
از سوی دیگر واکنش شهروندان و مسئولان پلیس راهور در خصوص اجرای فاز دوم این طرح چیست و آیا زیرساخت های لازم برای اجرای فاز دوم طرح کاهش وجود دارد؛ پاسخ این سوال ها تنها با گذشت زمان مشخص می شود.