مرگ خاموش قنات ها

به گزارش ایران اکونومیست؛ ایران در منطقه خشک و نیمه خشک جهان واقع شده و ایجاد قنوات یکی از ابتکارهای ایرانیان برای مبارزه با کمبود آب در روستاها بود که کاربردهای گوناگونی از جمله مسائل مربوط به حیات و بقای انسان از جمله تامین آب شرب انسان و دام، مصارف کشت و کار و سایر موارد داشته است.
حفر قنوات شامل احداث چشمه های زیرزمینی و ایجاد مسیرهای مناسب زیرزمینی به عنوان یکی از مهمترین میراث های فرهنگی بازمانده از گذشتگان، از شاهکارهای ایرانیان بود که حدود سه هزار سال قبل به ما ارث رسیده و به گفته کارشناسان طول قنات های ایران از طول خط کمربندی دور زمین بزرگتر است.
به طور عموم ایران سرزمینی خشک و کم آب است که درک این مساله سبب شده مردم این سرزمین از قدیم الایام به اهمیت آب و تاثیر آن در روند اجتماعی خود توجهی ویژه معطوف کرده و آب را مقدس بشمارند.
هنگامی که به دشت های خشکیده و تفتیده خراسان جنوبی می نگریم در دل زمین قنات هایی را می بینیم که زمانی شریان های زندگی در دل کویر و بیابان محسوب می شدند.
حفره هایی که با عبور از زیرزمین به انسان های دل کویر حیات بخشیده اند اما اکنون حیات شان به خطر افتاده است، همان قنات هایی که در هیاهوی گرمای کویر سال های سال بی منت آب پاکیزه و زلال به مردم هدیه می دادند اکنون خشکیده شده اند.
این در حالیست که هنوز برخی قنوات به عنوان شاهرگ حیاتی برخی مناطق محسوب شده و حیات بسیاری از روستاها و آبادی ها به آنها وابسته است.
از جمله آن می توان به قنوات بلده فردوس اشاره کرد که ثبت جهانی شده است، کاریزی با 14 رشته قنات و چهار چشمه که آبهای سطحی را از دره ها جمع آوری کرده و در یک شبکه پیچیده به هم وصل می شود و یک شاه جوی پدید می آورد.
خراسان جنوبی با دارا بودن 6 هزار و 525 رشته قنات بعد از خراسان رضوی دارای بیشترین رشته قنات در سطح کشور و شهرستان بیرجند با یکهزار و 770 رشته قنات، بیشترین قنوات این استان را به خود اختصاص داده است.
مدیر آب و خاک و امور فنی و مهندسی سازمان جهاد کشاورزی خراسان جنوبی  گفت: در حال حاضر بسیاری از قنوات استان در روستاها، آبادی ها و شهرها خشک شده و برای نگهداشت جمعیت در این مناطق باید به سمت احیای قنوات رجوع کرد.
محمدحسن غلامی افزود: تاریخ سه هزار ساله این منابع آبی که همواره نقش بنیادین در توسعه کشاورزی و فعالیت های مربوط به آن داشته است اکنون با کمبود بارندگی و حفر چاه های عمیق به یغما برده شده اما برای احیای قنوات باید فکر اساسی شود.
وی بیان کرد: اکثر قنات های استان نیاز به بازسازی و احیا دارند اما محدود بودن منابع دست ما را از پشت بسته است.
وی اظهار داشت: با اعتبارات محدودی که سال گذشته برای احیای قنوات به استان اختصاص یافت بدون شک تا 50 سال آینده هم نخواهیم توانست قنوات را احیا و بازسازی کنیم.
مدیر آب و خاک و امور فنی و مهندسی سازمان جهاد کشاورزی خراسان جنوبی یادآور شد: سال گذشته 72 رشته قنات در استان احیا و بازسازی شد و امید است روند اختصاص اعتبار به این موضوع حیاتی افزایش یابد.
غلامی افزود: در مجموع 51 رشته قنات در سطح حریم شهرها واقع شده که در شهر بیرجند 14 رشته قنات از زیر منازل مسکونی مردم عبور می کند، این قنوات بسیار مخاطره آمیز بوده و باید تمهیدات ویژه ای برای آن اندیشیده شود.
نماینده مردم نهبندان و سربیشه در مجلس شورای اسلامی نیز گفت: قنات های استان از جمله در شهرستان نهبندان روز به روز در حال خشک شدن است و وضعیت را بحرانی کرده است.
نظر افضلی بیان کرد: بایستی با تخصیص اعتبار مناسب به طرح هایی مانند آبخوان داری، احیا و مرمت قنوات و اجرای طرح ها، جان قنوات را نجات و به آن زندگی دوباره بخشید.
وی چندی پیش هم  احیای قنوات را قصه پرغصه همه جانبه خراسان جنوبی دانست و گفت: برای احیا و مرمت قنوات 2 شهرستان نهبندان و سربیشه حداقل 100 میلیارد تومان اعتبار نیاز است.
وی بیان کرد: برای احیا و مرمت قنات های استان نیاز به اختصاص اعتبار ویژه ای از محل صندوق توسعه ملی هستیم.
وی با بیان اینکه باید بحث قنوات را جدی تر بگیریم، افزود: ستاد احیای قنوات در کشور برای این منظور تشکیل شده اما با بودجه های محدود این ستاد نمی توان امیدی به احیای قنوات داشت.
افضلی اظهار داشت: کار خوبی که اخیرا توسط کمیسیون کشاورزی تصویب و در مجلس رای آورد اصلاح بند ب تبصره ماده 32 برنامه ششم بود که برای بازسازی و احیای قنوات همانند پروژه آبیاری نوین طرح 85 درصد 15 درصد در نظر گرفته شود.
وی ادامه داد: کول گذاری، طوقه چینی میله چاه، حفر، بغل چینی، سنگ کاری و کف شکنی از عملیات انجام شده برای مرمت و احیای قنوات است اما رسیدگی به بالادست و پایین دست قنوات نیز باید مدنظر قرار گیرد.
وی احیا و پایداری قنوات را برای حفظ و نگهداشت جمعیت امری بسیار ضروری دانست و افزود: طی سال های اخیر روستاهای مرزی زیادی به دلیل کمبود بارندگی ها و خشک شدن قنوات مجبور به ترک روستا و مهاجرت شده اند.
یکی از کشاورزان بخش عربخانه نهبندان هم گفت: با توجه به اقلیم خشک و کم باران منطقه یکی از موثرترین راه ها برای تقویب آب زیرزمینی و افزایش آبدهی قنوات احداث سدهای خاکی در سرشاخه های حوزه آب ریز و در طول مسیرهای اصلی است.
حسن جمالی افزود: سد بالادست روستای فریدون بخش عربخانه سالیان سال است مورد مطالبه قرار گرفته اما هنوز تعیین اعتبار نشده و با احداث این سد حداقل پنج روستا در بالادست بهره مند خواهند شد.
وی اظهار داشت: حفر چاه های عمیق در دشت های بیجان منطقه عربخانه از جمله دشت مختاران و سهل آباد حاصلخیزی جز خشکی قنوات و ویرانی روستاها نداشته است، جاهایی که بعضا جز محصولات جالیزی آب بر و بی کیفیت محصولی تولید نمی شود.
این کشاورز گفت: ترویج و گسترش کشاورزی در این منطقه می تواند یکی از راه های ادامه فعالیت کشاورزی اصولی و غلبه بر مسئله کم آبی باشد.
جمالی تاکید کرد: احیای قنوات مخروبه و متروکه، ایزوله کردن کف قنوات با مواد پلاستیکی و پلیمری می تواند تا حدود زیادی از هدر رفت آب جلوگیری کند.
وی ادامه داد: همچنین با لوله کشی آب در اراضی کشاورزی و توجه به مجتمع های آبرسانی اصولی به تمامی روستاهای منطقه می توان تا حدودی از اتلاف و هدررفت آب قنوات جلوگیری و در عوض به کشاورزی کمک شایانی کرد.
آری با خشک شدن قنوات بسیاری از روستاهای مرزی استان تخلیه شده و کشاورزانی که خود روزی از خبره ترین افراد در ایجاد قنوات و حیات بشر از این طریق بودند امروز با حاشیه نشینی در شهرهای بزرگ به کارگران روزمزد تبدیل شده اند.
روند رو به رشد خشکسالی های اخیر و بحران کمبود آب، اهمیت احیای قنوات برای استحصال آب مصارف شرب، کشاورزی و دامپروری و در برابر آن ایجاد رونق اقتصادی در مناطق روستایی و عشایری را دوچندان می کند.